ICIP-ICIP KASUSASTRAN JAWA (9)

BAB 21

PURWAKANTHI

Tembung purwakanthi asale saka tembung purwa lan kanthi. Purwa tegese wiwitan, dene kanthi  tegese gandheng. Purwakanthi nelakake apa-apa kang wis kasebut ing perangan purwa utawa ngarep, dikanthi, digandheng, utawa dibaleni maneh saengga dadi katon runtut.

Bangsa Jawa kalebu bangsa kang seneng marang tetembungan kang dhapukane mawa purwakanthi. Ora mung ing tembang bab purwakanthi iku dienggo. Dalasan ing paguneman padinan uga tinemu purwakanthi. Samono uga ing wangsalan, paribasan, bebasan, saloka lan liya-liyane maneh.

Coba setitekna tuladha-tuladha ing ngisor iki.

1.    Ing jaman biyen, ing karang padesan, yen pinuju wulan purnama bocah-bocah sok padha dedolanan ana ing latar utawa dalan gedhe. Adate, bocah kang metu saka ngomah dhisik dhewe banjur celuk-celuk kanca-kancane kang isih padha ana ngomah, mangkene:

Padhange kaya rina

sing dolan ora ana

bocah dolan renea.

Bocah-bocah  kang isih padha ana ngomah banjur wangsulan, “Guyub!”. Karepe, ora kabotan yen ta mara ing papane bocah kang celuk-celuk mau.

Saiki coba ayo dirasakake bebarengan. Apane kang endah ing tetembungane bocah kang lagi celuk-celuk kanca-kancane supaya padha mara ing papan kasebut?

Kang marakake endah rak marga swarane runtut ta?! Kepriye olehe ora endah, hla wong ing andhegan kapisan, kapindho, lan kaping telu kabeh mawa swara “a”. Rak ya endah ta?

Nah, tetembungan utawa ukara kang runtut swarane mau diarani  purwakanthi guru swara. Tegese, purwakanthi kang adhedhasar swara.

2.  Kajaba kang runtut swarane, uga ana kang runtut aksarane. Kang runtut aksarane diarani purwakanthi guru sastra. Tegese, purwakanthi kang adhedhasar sastra utawa aksara.

Ukara ing ngisor iki bisa dienggo tuladha purwakanthi guru sastra.

“Kala kula kelas kalih kalung kula kolang-kaling”.

Ing tuladha kasebut, aksara

  ing tembung “kala” dibaleni maneh ing saben tembung kang 

     mapan ing burine. Bab mau bakal luwih cetha yen ditulis ing aksara Jawa kaya ing 

     ngisor iki.

 

3.   Ana maneh kang dibaleni ora mung swara lan aksarane bae, nanging malah tembunge, sanadyan ta kala-kala presis kala-kala ora. Kang kaya mangkono diarani purwakanthi lumaksita. Jalaran, tembung kang wis kasebut ing perangan ngarep lumaksita, utawa mlaku, kang banjur  mapan ing perangan buri. Purwakanthi lumaksita uga ana kang ngarani purwakanthi basa. Tuladhane, upamane purwakanthi lumaksita kang tinemu ing wangsalan ngisor iki.

Ragu putra, putra Madrim ri Nakula[1])

Nora krama, yen tan antuk sihing dewa.

Ing tuladha kasebut katon, tembung “putra” ing perangan ngarep (Ragu putra) lumaksita, utawa mlaku, ing perangan burine (putra Madrim ri Nakula).

Saka tuladha-tuladha ing dhuwur bisa disumurupi manawa purwakanthi ana telung warna, yaiku:

a.   purwakanthi guru swara;

b.   purwakanthi guru sastra; lan

c.   purwakanthi lumaksita utawa purwakantha basa.

Ing ngisor iki diwenehi tuladha-tuladha purwakanthi kasebut kaya kang tinemu ing paguneman padinan, paribasan, bebasan, saloka lan sapanunggalane.

A. PURWAKANTHI GURU SWARA

1. Purwakanthi guru swara kang tinemu ing paguneman padinan.

Tuladhane:

a.    Suta watake pancen kaku kaya alu;

b.    Naya kae, hla wong wis ditulung malah menthung;

c.    Sajeg jumleg lagi pisan iki aku weruh kraton Sala.

2. Purwakanthi guru swara kang tinemu ing paribasan, bebasan, lan saloka.

Tuladhane:        

a.    Ana catur mungkur.

Tegese: ora  gelem ngrungokake utawa rerasan ala.

b.    Dahwen ati open.

Tegese: nacad, nanging sajatine duwe melik amrih barang kang dicacad mau dadi darbeke.

c.    Dikena iwake, aja buthek banyune.

Tegese: dibisa kena kang diarah, nanging aja gawe gendra.

d.    Kocak tandha lukak. 

Tegese: wong kang sugih omong adate durung akeh kawruhe. (Lukak = ora kebak).

e.    Asu belang kalung wang.

Tegese: wong asor nanging sugih.

f.    Gajah ngidak rapah.

Tegese: wong kang nglanggar marang wewalere dhewe.

3. Purwakanthi guru swara kang tinemu ing lelagon

Tuladhane:

LELAGON WITING KLAPA

1.   Witing klapa jawata ing marcapada

salugune wong wanita

dhasar nyata sampun nate njajah praja

ing Ngayogya Surakarta.

2.  Mila akeh wong ayu dhasar priyayi

nanging datan klebu ngati

adhuh Gusti sun rewangi patigeni

pitung dina pitung bengi.

Lelagon kang lumrah dienggo tetembangan dening bocah-bocah sekolah jaman biyen iki coba priksanana saben larike. Ing pada kapisan, saben pungkasaning larik tiba swara a. Wondene ing pada kapindhone, saben pungkasaning larik tiba swara i. Rak runtut tenan ta?

4. Purwakanthi guru swara kang tinemu ing tembang

Tuladhane:

Asmaradana

Rina wengi puji dhikir

sahadat salat lan jakat   

puwasa kaji tandhane

yeku pikukuhing Islam

sayektyantuk ganjaran

nora aweh anggeguru

takon marang wong sarjana.

(Serat Bayanullah, anggitane Raden Panji Natarata)

Samono uga:

Sinom

Maninge kawruhana

yeku kang luwih wigati

kajaba kawahyeng ngarsa

ugering jalu linuwih

mengku maring pawestri

ing sabisa-bisa kudu

ambeg patang prakara

wewaler‚ pepager tuwin

atetaler pangamer-amer wanodya.

(Serat Susila Krama, anggitane M. Yasaharjana)

Katrangan:

Ø Wewaler, tegese: ing sabarang wewadi mesthi wine-dharake marang wanodya.

Ø Pepager, tegese: den prayitna ing batin marang solahe bojone.

Ø Tetaler, tegese: aja kurang tetenger marang pawestri. Samubarang panganggone kudu disumurupi.

Ø Pangamer-amer, tegese: nengenaken tembung manis, luwes yen micara, marang garwa merak ati.

5. Purwakanthi guru swara kang tinemu ing wangsalan

Tuladhane:

     

Carang wreksa, wreksa kang pinetha janma[2])

Nora gampang, golek kawruh mrih kaonang.

6. Purwakanthi guru swara kang tinemu ing parikan

Tuladhane:   

                    

Golek watu menyang kali

Dhasar ayu merak ati.

7. Purwakanthi guru swara kang tinemu ing japa-mantra, donga lan sapiturute

Tuladhane:

DONGA KANGGO ADUS ING WAYAH ESUK, KASIYATE BISA SLAMET LAN KUWAT

Bismillahirrahmanirrakhim, niyat ingsun  adus banyu sirullah, angedusi bumi kang suci, rupa sirna kari rasa, rasa sirna kari cahya, cahya sirna kari suksma, suksma waluya jatining suksma, ya hu, ya hu, ya hu.

(Kapethik saka Almanak Primbon Djawa 1959).

Katrangan:

Ana ing pethikan kasebut malah ora mung tinemu purwakanthi guru swara bae, nanging uga ana purwakanthi guru sastra lan purwakanthi lumaksitane. Coba golekana endi kang kalebu purwakanthi guru sastra lan purwakanthi lumaksita.

B. PURWAKANTHI GURU SASTRA

1. Purwakanthi guru sastra kang tinemu ing paguneman padinan

Tuladhane:

a.   Darti pancen kalebu wanita sing rigen, tegen, lan mugen[3])

b.  Apa bener wong jejodhoan ing jaman saiki wis  akeh sing ninggal pamrayoga bibit, bebet, lan bobot?[4])

2. Purwakanthi guru sastra kang tinemu ing paribasan, bebasan, lan saloka

Tuladhane:

a. Adigang, adigung, adiguna. Tegese:  ngendelake kakuwat-ane, kaluhurane, lan kapinterane;

b.  Criwis cawis. Tegese: yen pinuju diprentah sajak wegah, madoni, nanging batine gelem nindakake lan ya tumindak temenan;

c.   Ngubak-ubak banyu bening. Tegese: gawe rerusuh ing papan kang tentrem;

d.    Kelacak kepathak. Tegese: ora bisa  suwala amarga kabukten luput;

e .  Tumbu oleh tutup. Tegese: oleh jodho kang padha aten-atene;

f. Thathit ngima unthit. Tegese:  panggedhe ngatonake panguwasane.  (Teges sawantahe: thathit ana ing mega mobat-mabit).

3. Purwakanthi guru sastra kang tinemu ing tembang

Tuladhane:

                    

Pucung

Tansah untung nora kapitunan petung

tumrah kongsi turah

pinangan saanak rabi

bibit brana beranahan ngambra-ambra.

(Tambangprana, anggitane R.M.Ng. Wirya-kusuma)

4. Purwakanthi guru sastra kang tinemu ing wangsalan

Tuladhane:

Tepi wastra, narendra nagri Ngayodya[5])

mumpung mudha, becik ngudi basa Jawa.

5. Purwakanthi guru sastra kang tinemu ing parikan

Tuladhane:

Kembang cengkeh, ganda sedhep warna aneh

Yen ta sumeh, kancane bakale akeh.

6. Purwakanthi guru sastra kang tinemu ing cangkriman

Tuladhane:

Gunung gugur sagara bedhah.

(Batangane: wong angi. Segane dipindhakake gunung, kukuse dipindhakake sagara).

C. PURWAKANTHI LUMAKSITA

1. Purwakanthi lumaksita kang tinemu ing paguneman padinan

Tuladhane: 

a.     Sarehning Paiman wis utang wirang, mula bakal daksaur wirang.

b.     Dikandhani sakecap‚ wangsulan sakecap.

2. Purwakanthi lumaksita kang tinemu ing paribasan, bebasan, lan saloka

Tuladhane:

a.     Kalah cacak‚ menang cacak. Tegese: sabarang gawe becik dinyatakake;

b.  Dudu sanak dudu kadang, yen mati melu kelangan. Tegese:  sanadyan dudu sadulur nanging yen nandhang ora kapenak melu ngrasakake;

c.     Gawe luwangan ngurugi luwangan. Tegese: utang kanggo nyaur utang.

d.     Ora tembung ora lawung. Tegese: njupuk duweking liyan ora nganggo nembung lan ora kongkonan nembung;

e.   Manuk mencok dudu pencokane, rupa dudu rupane. Tegese: samubarang kang nyalawadi;

f.     Tunggak jarak  mrajak, tunggak jati  mati. Tegese: turuning wong cilik padha dadi priyayi, turuning wong luhur padha ora entuk kamulyan.

3. Purwakanthi lumaksita kang tinemu ing tembang

Tuladhane:

 

Sinom

                        

Enengena pamunggangan[6])

gantos kocap regol masjid

regol katon njiglag ngegla

dhasar regol ageng inggil

sinawang saking tebih

asri resep tur semrawung

gilang-gilang acetha

kalingan uwit waringin

suprandene taksih cetha wela-wela.

 (Serat Salokapatra)

Samono uga:

Megatruh

1. Sajatine ingkang aran guru iku

dudu guru muruk ngaji

dudu guru muruk ngidung

dudu guru muruk tulis

dudu guru muruk kedhot

2. dudu guru muruk kasekten puniku

dudu guru muruk dikir

paguron arane iku

dene guru kang sayekti

kang amejang ngelmu jatos.

(Serat Suluk Wali Sana, anggitane Sunan Giri II)

4. Purwakanthi lumaksita kang tinemu ing wangsalan

Tuladhane:

Mamet tirta, tirta jawah jro katiga[7])

Suka lila, lebur luluh labuh praja.

5. Purwakanthi lumaksita kang tinemu ing parikan

Tuladhane:

Pitik walik, pitik kate,

lirak-lirik, ana sire.

6. Purwakanthi lumaksita kang tinemu ing cangkriman

Tuladhane:

Ana ci, nunggang ci, tuku ci, menyang ci.

(Batangane: Ana Cina, nunggang cikar, tuku cita, menyang Cilacap).

-------------------------@-------------------------

Ana candhake:

http://mulyonoatmosiswartoputra.blogspot.com/2013/12/icip-icip-kasusastran-jawa-10.html

---

[1]) Ragu putra = Rama;  putra Madrim ri Nakula = Sadewa.

[2]) Carang wreksa = pang; wreksa kang pinetha janma = golek.

[3]) Ana ing Bausastra Jawa-Indonesia anggitane S. Prawiroatmojo, tembung rigen ditegesi ‘pandai mencari akal, cekatan’; tegen ditegesi ‘tabah hati, tekun, sampai hati’; dene mugen diteges ‘tekun, selalu ada di rumah; tidak royal’.

[4])  Tetembungan bibit, bebet, bobot ing kene karepe timbang lan orane ngenani calon jodhone, kaya ta: turune sapa, sugih apa ora lan sapanunggalane. Ing Bausastra Jawa-Indonesia anggitane S. Prawiroatmojo tetembungan mau diwalik dadi bobot, bibit, bebet.

[5]) Tepi wastra = kumudha; narendra nagri Ngayodya = Prabu Ramawijaya.

[6]) Pamunggangan = araning bangsal ing Kraton Ngayogyakarta.

[7]) Mamet tirta = ngangsu; tirta jawah jro katiga = mangsa labuh.