ICIP-ICIP KASUSASTRAN JAWA (10)

BAB 22

C A N G K R I M A N

Cangkriman iku unen-unen kang isi batangan. Sarehning isi batangan, mula iya kudune dibadhe.

Adhedhasar dhapukaning ukara, cangkriman iku ana pirang-pirang warna, kaya ta:

1. Cangkriman kang ngemu surasa pepindhan.

Tuladhane:

a.       Pak Demang klambi abang, disuduk manthuk-manthuk.

(Batangane: kembang gedhang, tuntut, utawa jantung)

b.      Embokne dielus-elus, anake diidak-idak.

(Batangane: andha).

c.      Sega sakepel dirubung tinggi.

(Batangane: salak)

d.      Satriya lelana ngubengi bumi, endhase telu sikile sapuluh.

(Batangane: wong mluku)

e.     Bocah cilik ditekek gulune nguyuhi.

(Batangane: kendhi)

2. Cangkriman kang awujud tembung wancahan

Tuladhane:

a.      Gerbong tulis.

(Batangane: pager kobong watune mendhelis)

b.     Burnaskopen.

(Batangane: bubur panas kokopen)

c.      Pak Boletus.

(Batangane: tepak kebo ana lelene satus)

d.     Jangpiti, saroni.

(Batangane: kajang dilempiti, klasa dituroni)

e.    Surlespenen, suringmuten.

(Batangane: susur teles pepenen, susur garing emuten)

3. Cangkriman kang awujud tembung wancahan diselani unen-unen

Tuladhane:

a.  Puji, dhikir[1]), dunga (kawaosa:  dung-nga) ikuabotendi?

(Tembung“puji” ing kene wancahan saka  tembung “sapusiji”; “dhikir” wancahan saka tembung “wedhi satakir”; dene “dunga” wancahan saka tembung “wadung sanga”.  Mesthi bae ing kene batangane: abot dunga!)

b. Biru bisane wungud ikapakake?

(Tembung“biru” ing kene wancahane tembung “babi turu”, dene “wungu” krama inggile “tangi”. Geneya ingatase kewan bae entuk pakurmatan kaya manungsa? Jenenge bae cangkriman, dadi ya mung waton rada memper. Nah, kareben babi kang lagi turu mau tangi, apike iya digebug!)

c.   Dhalang (kawaosa: dhal-lang) iku yen mati dislameti apa ora?

(Tembung “dhalang” ing kene wancahane tembung “kadhal karo walang”. Sapa kang arep nylameti layone kadhal karo walang?)

d.  Wong picak sikile pira?

(Tembung“wong picak” ing kene dudu wong kang wuta, nanging “wong, sapi, lan cecak”. Dadi, sikile ana sapuluh)

e.  Rike ana desa, lenge ana gunung.

(Tembung“rike” wancahan saka tembung “kirike”, dene tembung “lenge” wancahan saka tembung “celenge”. Iya bae! Yen celeng ana ing desa rak gawe gegere wong sakampung ta?)

4. Cangkriman jeglongan

Kang dikarepake cangkriman jeglongan yaiku cangkriman kang nganggo tembung kang ateges warna loro utawa  ukara kang surasane cawuh.

Tuladhane:

a.   Kowe ngandel apa ora yen Pak A wis tau dadi bupati?

(Amarga Pak A iku paraga kethoprak, lan ing lakon-lakon kethoprak tau utawa malah sering dadi paraga bupati, mula  tembung “bupati” ing kene diplesedake “bupati kethoprak”. Tumrap kang ngreti karo kareping cangkriman mau bakal wangsulan, “Ngandel! Rak bupati kethoprak ta?”  Utawa: “Rak bupati Blambangan ta?”).

b.  Gagak pitu kalong loro, ana pira?

(Tembung “kalong” ing kene kalong araning kewan, dudu kalong kang ateges suda. Dadi, wangsulane: ana sanga!)

c.   Kowe ngandel apa ora  yen wedang kopi ing mripat marakake reged?

(Mesthi bae, yen wedang kopi mau ora diombe nanging diesokake ing mripat).

d. Mau ana ing pasar akeh wong adol pitik disrimpungi, wong adol mbako diambungi, wong adol tempe diwudani, wong adol klapa dikepruki.

(Kang disrimpungi iku pitike, dudu wonge. Samono uga kang diambungi, diwudani, lan dikepruki iku mbako, tempe, lan klapane, dudu wonge).

e.  Sapa gelem ngukuri dalan-dalan sisih lor kae, sadina dakopahi Rp 15.000,00?

(Tembung “ngukuri” ing kene kang linggane “kukur”, dudu “ukur”. Nah, sapa kang gelem?).

5. Cangkriman kang awujud crita

Tuladhane: 
Ana titah. Titah mau duwe sirah, duwe gulu, duwe awak, lan duwe sikil. Anehe, sirahe ana ing sirah, gulune ana  ing sirah, awake ana ing sirah, lan sikile uga ana ing sirah. Apa, hara? 
(Batangane: tuma).

6. Cangkriman kang awujud aksara.

Tuladhane:
a. Apa unine tulisan iki?

(Batangane: carang gantung. “Ca”-ne arang, “ga”-ne gumantung)

b.  Mara wacanen:

    

(Batangane: cakruk. “Ca”-ne mangkruk-mangkruk).

        (Batangane: ratu. “Ra-ne ana pitu)

d.    Kewan apa kang dibuwang suku lan wulune dadi panganan?

e.  Kepriye unine tulisan iki?
   

(Batangane: Sarjinem lunga nempur).

7. Saliyane iku, ana cangkriman kang carane mbatang kudu nganggo jangkepane tembung aran kang tinemu ing cangkriman mau. Cangkriman iki dening Sastrawiyata ing bukune  kang asesirah Cangkriman Neka Warna diarani cangkriman kerasan.

Tuladhane:

a.   Gedhang nunggang kupu.

(Gedhange gedhang raja, kupune kupu gajah. Batangane: raja nunggang gajah)

b.  Kacang nunggang uler.

(Kacange kacang Cina, ulere uler jaran. Batangane: Cina nunggang jaran)

c.   Kinjeng nggered lintang.

(Kinjenge kinjeng kebo, lintange lintang wluku. Batangane: kebo nggered wluku).

d.  Pare nucuk jangkrik.

(Parene pare ayam, jangkrike jangkrit upa. Batangane: ayam nucuk upa).

8.  Ana maneh, cangkriman kang awujud gambar.

Mara  batangen gambar apa iki?

 (Batangane: wong lagi mikul krupuk, disawang saka dhuwur)

9.  Kajaba kang kasebut ing dhuwur, cangkriman uga ana kang sinawung ing tembang.      Ing ngisor iki tuladhane cangkriman kang sinawung ing tembang.

Sinom

Yen anom tan owah-owah

sepuha makaten ugi

kalamun manis kang ulat

ajeg ing salami-lami

samanten ugi bilih

rengu ing netya kadulu

adarbe kuping mata

cangkem irung apa dening

sadayane tan wonten kangge ing karya.

(Pethikan saka “Cangkriman Basa Djawa Nganggo Tembang” kamot ing Basa Djawa: Basa lan Paramasastra II)

     

(Batangane: potret)

Coba, cangkriman cacah telu kang sinawung ing tembang patang pada iki batangen.

Pucung

1. Bapak Pucung sinambi kalaning nganggur

ayo dha cangkriman

idhep-idhep ngasah pikir

lamun wasis batangen cangkriman ingwang.

2. Bisa mabur nanging iku dudu manuk

silem dudu iwak

sajempol gedhenireki

batangen kewan apa iku arannya.[2])

3. Nuju turu ngimpi sajroning gedhong gung

datanpa wiwara

arsa binadhog raseksi

piye carane dimen aja dipangan.[3])

4.Ngingu-ingu cempe siji neng lun-alun

tinembok pinggirnya

bareng wus nem likur sasi

geneya cempe mau wus ora ana.[4])  (Mul).

-------------------------@-------------------------

BAB 23

SANDI  ASMA

Sandi asma tegese asma kang sinandi. Lire, asmane kang nganggit sinamar sajroning reriptane kang lumrahe sinawung ing tembang.

Manut panemune para winasis, kang miwiti gawe sandi asma ing anggitane yaiku panjenengane pujangga kawentar R.Ng. Ranggawarsita.

Adhedhasar pakulinan kang katindakake dening R.Ng. Ranggawarsita lan pangripta-pangripta liyane, pamasanging sandi asma bisa kabedakake dadi wolung warna, yaiku sandi asma kang mapan ing:

a.   saben wiwitaning gatra;

b.  saben pedhotaning gatra;

c.   saben saburining pedhotane gatra;

d.  sawijining gatra;

e.  saben wiwitaning pada;

f.   saben wiwitaning pupuh;

g.  saben pedhotane gatra lan pungkasaning gatra; lan

h.  saben wiwitaning gatra njupuk satembung utawa peranganing tembung.

Murih luwih cethane, sandi asma wolung warna kaya kang kacetha ing dhuwur, siji lan sijine diwenehi tuladha kaya ing ngisor iki.

1. Sandi asma kang mapan ing saben wiwitaning gatra.

Tuladhane:

Durma

Paksa wani tan nedya mundur ing sedya

puwara tumandang glis

jayaa ing yuda

gusisa kang pepalang

rumasa ndarbeni wajib

kudu mangrurah

duskaranireng galih

(Puspawara,Angka 4, April 1955)

Saka saben wiwitaning gatra bisa disumurupi yen ta pethikan tembang Durma sapada kasebut anggitane “Pak Puja Guru Kudus”.

2. Sandi asma kang mapan ing saben pedhotaning pada.

Tuladhane:

Dhandanggula

Songsong gora candraning hartati

lir winedyan saroseng parasdya

ringa-ringa pangriptane

tan darbe lebdeng kawruh

angranuhi wenganing budi

kang mirong ruhareng tyas

jagaangkara nung

minta luwaring duhkita

awya kongsi kewran lukiteng kinteki

kang kata ginupita

(Serat Cemporet)

Saka sandi asma kasebut disumurupi yen Serat Cemporet iku anggitane Raden Ngabehi Ranggawarsita. Ing kene, tembung“Radyan” iku dasanamane Raden. Dasanama liyane yaiku “Rahadyan”. Wondene ngenani tembung “Ranggawarsita” ing sandi asma kasebut ditulis “Ronggawarsita”, kang mangkono marga asma Ranggawarsita yen ditulis ing aksara Jawa mawa taling tarung palsu, lire taling tarung kang kanggo mbiyantu supaya wanda kasebut muni “o”[5]). Mula kanggo njumbuhake kahanan kasebut, wanda “Rang”ing tembung “Ranggawarsita”uga dijupukake saka tembung kang mawa taling tarung, kaya umpamane“mirong” mau.

3. Sandi asma kang mapan ing saburining pedhotane gatra

Tuladhane:

Sinom

Lir brataning reksi wara

micara reh sadu budi

marsudi mrih dipaning tyas

memenget mring pra taruni

wit jroning jaman mangkin

keh rubeda sumarawung

yen limut rasikeng tyas

korup mring reh karya sisip

temah sirna talering titah utama

(Priksanana Pathokaning Nyekaraken, anggitane R. Hardjowirogo).

Pethikan kasebut nuduhake yen seratan mau anggitane “Reksadipraja (kang lenggah ing) Surakarta”.

4. Sandi asma kang mapan ing sawijining gatra

Tuladhane:

Sinom

Sageda sabar santosa

mati sajroning ngaurip

kalis ing reh aruhara

murka angkara sumingkir

tarlen meleng malat sih

sanityaseng tyas mematuh

badharing sapudhendha

antuk mayar sawatawis

borong angga sawarga mesi martaya

(Serat Kalatidha)

Coba priksanana gatra pungkasan, anggitane sapa Serat Kalatidha mau?

5. Sandi asma kang mapan ing saben wiwitaning pada

Bab sandi asma kang mapan ing saben wiwitaning pada bisa dinulu ing Serat Sabdatamaanggitane Raden Ngabehi Ranggawarsita. Uni-unining gatra-gatra kang ana sandi asmane mau, yaiku:

Gambuh

Rasaning tyas kayungyun         (pada I)

Den samya amituhu                 (pada II)

Ngajapa tyas rahayu              (pada III)

Beda kang ngaji pumpung         (pada IV)

Hilang[6]) budayanipun            (pada V)

Rong asta wus katekuk            (pada VI)

Galap gangsuling tembung        (pada VII)

Wartane para jamhur              (pada VIII)

Sidining kalabendu                  (pada IX)

Tatanane tumruntun                (pada X)

Ingantara sapangu                  (pada XI)

Kemat isarat lebur            (pada XII)

Dhungkari[7]) gunung-gunung  (pada XIII)

Kolongganing kaluwung            (pada XIV)

Supaya padha emut                (pada XV)

Rasane wus karasuk               (pada XVI)

Karkating tyas katuju            (pada XVII)

Tatune kabeh tuntum             (pada XVIII)

Amung padha tinumpuk           (pada XIX)

Diraning durta katut              (pada XX)

Ninggal pakarti dudu             (pada XXI)

Ngratani sapraja gung           (pada XXII)

6. Sandi asma kang mapan ing saben wiwitaning pupuh

Sandi asma kang mapan ing saben wiwitaning pupuh bisa dinulu ing Serat Ajipamasa kaya kang kacetha ing ngisor iki.

Rasikaning sarkara kaesthi             (pupuh Dhandhanggula)

Hasasmita[8]) wadyanira                (pupuh Sinom)

Dyan Cepu ningali                          (pupuh Asmaradana)

Ngawu-awu ing pamuwus nguwus-uwus   (pupuh Pucung)

Bela tampaning wardaya                  (pupuh Pangkur)

Hiyeg[9]) tyas sabiyantu                 (pupuh Gambuh)

Rongprakara pilihen salah satunggal (pupuh Durma)

Gagat bangun angun-angun ing praja gung   (pupuh Megatruh)

Warnanen tanah ing sabrang            (pupuh Pangkur)

Sira sang prabu kalihnya                 (pupuh  Girisa)

Talitiningwongabecik                      (pupuhAsmaradana)

(Priksanana S. Padmosoekotjo, Ngengrengan Kasusastran Djawa jilid II)

Yen ta wanda-wanda ing saben wiwitaning pupuh mau didadekake siji, unine yaiku “Rahadyan Ngabehi Ronggawarsita”, iya asmane kang nganggit Serat Ajipamasa. Bab asma Ranggawarsita dadi Ronggawarsita, priksanana katrangan wuwuhan (catatan kaki).

7. Sandi asma kang mapan ing saben pedhotaning gatra lan pungkasaning gatra

Tuladhane:

Dhandhanggula

Reking karsa mrih sarkara wredi

mindhawipramurwengwasitarja

tambuh paransurasane

mungsarwatibengdudu

tinemahatilaringwiji

lire kang ngripteng krama

nenga ring pangapus

tan wrin sual myang pangiyas

mrih prasaja mung liningga woding kawi

rinengga panggupita

(Priksanana S. Padmosoekotjo, Ngengrengan Kasusastran Djawa jilid II; lan R. Hardjowirogo, Pathokaning Nyekaraken).

Sandi asma kang ana ing pethikan kasebut muni “Reksadipraja rane waduaji kang mangapus alyas (karepe: aliyas) Jagawigata”.

8. Sandi asma kang mapan ing saben wiwitaning gatra njupuk satembung utawa peranganing tembung

Tuladhane:

Sinom

Punggawa yogya nyenyilah

wisaning wengkon sinirik

martane kang den-upaya

keparek mrih mirowangi

kanan kering udani

ngabehi saliring kawruh

reksa-rumeksanira

dining wewengkon kaeksi

prajanira mrih tulus kerta raharja.

(Priksanana R. Hardjowirogo, Pathokaning Nyekaraken).

Yen ndulu tembung-tembung utawa peranganing tembung ing saben wiwitaning gatra bisa disumurupi yen pethikan kasebut dianggit dening “Punggawa wisamarta kaparek kanan, Ngabehi Reksadipraja”.

Ing jaman saiki, marga basa Jawa akeh-akehe ditulis nganggo aksara Latin, ora sathithik kang gawe sandi asma kang awujud dhedhapukaning aksara.

Tuladhane:

Pangkur

Mumpung anom heh pra mudha

Udinen mrih lebda ing basa Jawa

Lamun wasis sira iku

Yen ngomong lan wong wredha

Ora wedi kleru unggah-ungguhipun

Nanging yen tan ngreti basa

Omongane nglelingsemi.

Nanging sandi asma kang awujud dhedhapukaning aksara kaya kang kasebut ing dhuwur iku bakal ilang wujuding sandi asmane yen ta rerumpakan ing dhuwur ditulis mawa aksara Jawa. Dadi, sandi asma kang awujud dhedhapukaning aksara ngemungake ditulis ing aksara Latin. Beda karo sandi asma kang awujud dhedhapukaning wanda kang ora bakal ilang sanadya nditulis nganggo aksara Jawa apadene aksara Latin.

-------------------------@-------------------------

Ana candhake:
http://mulyonoatmosiswartoputra.blogspot.com/2013/12/icip-icip-kasusastran-jawa-11.html

---

[1])  Yen ora kanggo cangkriman, tembung kang asale saka basa Arab “dzikir” iki panulise ana warna loro, yaiku: “dhikir” lan “dikir”.

[2]) Bibis (lumrahe manggon ing sawah kang ana banyune. Ing basa Indonesia kewan iki diarani kumbang air).

[3]) Tangi

[4]) Marga wis dadi wedhus.

[5]) Taling tarung palsu pigunane mung kanggo mbiyantu supaya wanda ing tembung mau muni “o”. Taling tarung kasebut bakal ilang yen ta tembung kasebut dipanambangi –e utawa –ne. Tuladhane, kaya  ta:

[6]) Yen ora kanggo sandi asma, tulisane kudune “ilang”.

[7]) Tembung “dhungkari” ing wacan kasebut kalebu dayasastra, dadi kudu kawaca “ndungkari”, marga Serat Sabdatama asline ditulis nganggo aksara Jawa. Sarehning kanggo sandi asma, salinan aksara Latine tetep ditulis “dhungkari”, dudu “ndhungkari”, supaya ora ngowahi sandi asma.

[8]) Marga ketanggor sandi asma, tembung kang kudune ditulis “asas-mita”, tetep ditulis “hasasmita”, manut asline kang tulisane:  

[9]) Tembung iki kudune ditulis“iyeg”, nanging marga ketanggor ing sandi asma mula iya ditulis “hiyeg”.