BAB
25
GUGON ‑ TUHON
Apa ta sajatine gugon‑tuhon iku? Ing bab iki, tembung gugon‑tuhon kena ditegesi warna loro.
Kapisan, yen kapirid saka tembung watak, gugon‑tuhon
tegese wewatekan kang gampang nggugu lan mituhu marang guneman utawa
dedongengan kang pancene mono ora prelu digugu lan dipituhu.
Kapindho, yen kapirid saka tembung aran, gugon‑tuhon
yaiku guneman utawa dedongengan kang dening wong kang nggugu lan mituhu
dianggep nduweni daya. Yen ta nganti ora
digugu sarta ora ditindakake, wong iku bakal nandhang rekasa utawa ora
kapenak uripe.
Mangkono kang diarani gugon‑tuhon, kapirid saka tembung
watak lan tembung aran. Dene miturut jinise, gugon‑tuhon bisa kabedakake dadi
telung warna, yaiku:
a. Gugon‑tuhon
kang salugu;
b. Gugon‑tuhon
kang isi wasita sinandi; lan
c. Gugon‑tuhon
kang kalebu pepali utawa wewaler.
Kanggo
nyumurupi luwih adoh ing bab mau, ing ngisor iki diwenehi tuladha‑tuladhane.
A. GUGON‑TUHON KANG SALUGU
Manut
kaprecayan Jawa, bocah‑bocah kang kagolong bocah sukreta lan wong kang kalebu
panganyam‑anyam iku dadi mangsane Batara Kala. Iya kaprecayan kang kaya
mangkono kang diarani gugon‑tuhon kang salugu.
Wondene bocah‑bocah kang kalebu bocah sukreta yaiku:
1.
|
Ontang‑anting
|
:
|
anak lanang siji thok.
|
2.
|
Unting‑unting
|
:
|
anak wadon siji thok.
|
3.
|
Kedhana‑kedhini
|
:
|
anak loro,
lanang siji wadon siji. Yen wadone pambarep, diarani: kedhini‑kedhana.
|
4.
|
Kembang
sapasang
|
:
|
anak loro
wadon kabeh.
|
5.
|
Uger‑uger
lawang
|
:
|
anak
loro lanang kabeh.
|
6.
|
Kembar
|
:
|
anak loro kang nunggal
sakandhutan, lanang kabeh utawa wadon kabeh.
|
7.
|
Dhampit
|
:
|
anak loro kang nunggal
sakandhutan, lanang lan wadon.
|
8.
|
Pancuran
kapit sendhang
|
:
|
anak telu,
wadon-lanang-wadon.
|
9.
|
Sendhang
kapit pancuran
|
:
|
anak telu,
lanang-wadon-lanang.
|
10.
|
Cucuk
dulit
|
:
|
anak telu lanang
kabeh.
|
11.
|
Gotong
mayid
|
:
|
anak telu wadon
kabeh.
|
12.
|
Sarimpi
|
:
|
anak papat wadon
kabeh.
|
13.
|
Saramba
|
:
|
anak
papat lanang kabeh.
|
14.
|
Pandhawa
|
:
|
anak
lima lanang kabeh.
|
15.
|
Pancagati
|
:
|
anak lima wadon
kabeh
|
16.
|
Ipil‑ipil utawa Pipilan
|
:
|
anak lima lanange
mung siji.
|
17.
|
Padangan
|
:
|
anak lima wadone mung
siji.
|
18.
|
Sapasar
|
:
|
anak lima lanang
wadon, ora mesthi cacahe.
|
19.
|
Pandhawa
nyandhangi
|
:
|
anak nem lanange
lima, ragile wadon.
|
20.
|
Gilir
kacang
|
:
|
anak akeh,
laire ajeg genti-genten: lanang-wadon-lanang lan sateruse, utawa wadon-lanang-wadon
lan sateruse.
|
21.
|
Lumpat
kidang
|
:
|
anak akeh kang laire ora ajeg kaya kang kasebut ing angka 20.
|
22.
|
Garendhel
|
:
|
anak akeh
ragile seje dhewe (lanang utawa wadon).
|
23.
|
Gendhong
|
:
|
anak akeh, wadone mung siji dumunung ing tengah.
|
24.
|
Pathok
|
:
|
anak akeh, lanange mung siji dumunung ing tengah.
|
25.
|
Sumarak
|
:
|
Anak akeh, lanange utawa
wadone mung siji.
|
26.
|
Gondhang
kasih
|
:
|
anak
loro pakulitane siji bule siji ireng.
|
27.
|
Tawang
gantungan
|
:
|
anak kembar
utawa dhampit, nanging laire ora nunggal sadina.
|
28.
|
Bungkus
|
:
|
anak
kang nalika laire kebuntel ing kendhangan.
|
29.
|
Karendha
|
:
|
anak
kang lair loro nunggal bungkus.
|
30.
|
Sumala
|
:
|
anak
kang cacad wiwit lair.
|
31.
|
Jempina
|
:
|
anak kang lair durung
wayahe, upamane lagi wolung sasi.
|
32.
|
Margana
|
:
|
anak
kang laire mbeneri lelungan utawa ana ing dalan.
|
33.
|
Wahana
|
:
|
anak kang laire mbeneri ana ing pasamuwan.
|
34.
|
Wuyungan
|
:
|
anak kang laire mbeneri ana geger.
|
35.
|
Julung sarab
|
:
|
anak kang laire ing wektu srengenge meh surup.
|
36.
|
Julung sungsang
|
:
|
anak kang laire mbeneri tengange.
|
37.
|
Julung caplok
|
:
|
anak kang laire mbeneri srengenge surup.
|
38.
|
Julung kembang
|
:
|
anak kang laire mbeneri pletheking srengenge.
|
39.
|
Cemani
|
:
|
anak kang pakulitane ireng.
|
40.
|
Bule (wungle)
|
:
|
anak kang pakulitane putih.
|
41.
|
Tiba sampir
|
:
|
anak kang nalika laire
kalung usus, yen wis gedhe sarwa luwes.
|
42.
|
Tiba ungker
|
:
|
anak kang nalika
laire ginubel utawa ginubed usus ing anggane.
|
43.
|
Wungkul
|
:
|
anak kang nalika
laire tanpa ari‑ari.
|
44.
|
Slewah
|
:
|
anak kang raine abang
lan pingul.
|
45.
|
Thok‑thing
(thothok kathing)
|
:
|
anak
kang asirah cilik.
|
Wondene kang kalebu panganyam‑anyam
yaiku:
1.
|
Omah
maga‑sesa
|
:
|
gawe omah wis dipayu,
nanging tanpa tutup keyong.
|
2.
|
Keyong
mlompong
|
:
|
gawe omah lagi dipayu saperengan wis mandheg,
ora diterusake.
|
3.
|
Omah
bubrah
|
:
|
gawe omah durung rampung wasana ambruk.
|
4.
|
Pasangan
putung
|
:
|
wong nggaru utawa mluku, wasana pasangane putung
utawa tugel.
|
5.
|
Nugelake
gandhik
|
:
|
wong memipis nganti gandhike tugel.
|
6.
|
Dandang
rubuh
|
:
|
wong adang nganti ngrubuhake dandang.
|
B.
GUGON‑TUHON
KANG ISI WASITA SINANDI
Wasita sinandi
tegese pitutur sinamun, pitutur kang ora dikandhakake kanthi melok. Dene kang
diarani gugon‑tuhon kang isi wasita sinandi yaiku gugon‑tuhon kang ngemu surasa
pitutur, nanging anggone nglairake ora dikandhakake kanthi melok. Lumrahe
dikantheni tembung “ora ilok”, utawa malah tembung kang medeni. Gugon‑tuhon iki
uga lumrah diarani aradan.
Upamane: “Aja lungguh ing bantal, ora ilok. Mundhak
wudunen!”. Pancene iya ora ilok, saru! Coba ta dipanggalih. Bantal rak
kanggo dhasaring sirah, teka dilungguhi. Rak ya saru tenan ta?! Dene tembung “mundhak wudunen” iku mung kanggo
medeni thok.
Samono uga
gugon‑tuhon ing ngisor iki. Kajaba kalebu wasita sinandi, uga sering
dikandhakake ora ilok. Apa sababe ora ilok? Mangga dipanggalih piyambak!
1.
Aja ngidoni sumur, mundhak suwing lambene.
2.
Ngandhut tampah. Karepe: wong ngandhut utawa
meteng, nglungguhi tampah.
3.
Pawuhan celak wisma.
4.
Kekudhung kukusan.
5.
Mangan ngore. Karepe: mangan
karo ngore rambut.
6.
Pawon mangetan. Karepe: pawon
kang adege madhep mangetan.
7.
Uncal uwuh. Karepe: mbuwang
uwuh metu ing jendhela.
8. Lumah pipisan. Karepe: arep
memipis, durung nyadhiyakake barang kang arep dipipis wis nglumahake pipisan.
9. Kureb ajang. Karepe: bakda
memangan, ajange terus dikurebake tanpa diasahi luwih dhisik.
10.
Jendhela menga. Karepe:
srengenge wis surup, jendhelane durung ditutup.
11.
Uwuh longan. Karepe: mbuwang
uwuh ana ing ngisor longan.
12.
Buwang tuma. Karepe: metani,
oleh‑olehane tuma ora dipateni, mung dibuwang thok.
13.
Turu waton. Karepe: turu ana
ing watoning amben.
14.
Mangan sangga ajang.
15.
Mangan panas. Karepe:
memangan panganan kang isih panas.
16.
Mangan paturon. Karepe:
mangan ana ing paturon.
17.
Mangan mlaku. Karepe:
memangan panganan karo mlaku.
18.
Sumur ing ngajengan.
19.
Nggites ngenggon. Karepe: metani, tumane digites
ing sirah bae.
20. Nyapu dalu.
Karepe: nyapu ing wayah bengi.
21.
Wanita lungguh jegang.
22.
Kandhang kebo ing jero omah.
23. Ngethoki kuku
wayah bengi.
24. Lumbung tanpa
dhedhasar.
25.
Kasur tanpa pramada. Karepe:
kasur tanpa seprei.
26. Lungguh ing
tengah lawang.
27.
Supatanan. Karepe: sithik‑sithik
supata (sumpah).
28. Turu ing wayah
sandyakala.
29. Sanggar
cungkup. Karepe: gawe omah ragangane kecampuran ragangan tilas cungkup.
30. Weweh dijaluk
bali, mundhak gondhoken.
C. GUGON‑TUGON KANG KALEBU PEPALI UTAWA WEWALER
Gugon‑tuhon iki
asale saka sabdaning leluhur utawa wong kang cikal‑bakal ing panggonan kono.
Iya marga dheweke wis tau ngalami lelakon kang ora kepenak utawa cilaka, mula
banjur paring wewaler marang tedhak‑turune utawa para kawulane supaya aja
nindakake pakaryan kaya kang marakake ora kepenak utawa cilaka mau.
Tuladhane gugon‑tuhon
kang kalebu pepali utawa wewaler, upamane:
1. Wong‑wong Banyumas ora kena lelungan ing dina Setu
Paing. Marga apa? Iya marga Sang Adipati Wirasaba mang-gih cilaka ana ing dina
Setu Paing, banjur panjenengane, sadurunge seda, paring wewaler: “Anak‑putuku
lan kawulaku kabeh, dakwewaleri, ora kena lelungan ana ing dina Setu Paing”.
2. Tedhak‑turune
Panembahan Senapati, samangsa mangsah jurit, ora kepareng nitih titihan
bathilan, yaiku titihan kang wulune ing surine utawa buntute dikethok. Apa
jalarane? Jalarane yaiku nalika mangsah jurit nglawan Arya Panangsang, durung nganti adu atosing balung
wuleding kulit dumadakan titihane Panembahan Senapati mbandhang kang agawe
lingseme Sang Panembahan lan meh gawe cilakaning panjenengane. Wondene titihan
kang dititihi nalika samono jaran bathilan kang aran Gagakrimang.
-------------------------@-------------------------
BAB 26
S U
L U K
Suluk, kajaba duwe sambung‑rapet karo tontonan wayang,
uga duwe sambung‑rapet karo ngelmu kabatinan.
A.
SULUK KANG ANA SAMBUNG‑RAPETE KARO TONTONAN WAYANG
Suluk kang ana sambung‑rapete karo tontonan wayang utawa
suluk padhalangan, miturut Soenarto Timoer, yaiku lelagoning dhalang kanggo
nggambarake swasananing rasa sarta swasananing kaanan ing sela‑selaning adegan
sajroning pakeliran. Miturut S. Padmosoekotjo, suluk kang ana sambung-rapete
karo tontonan wayang utawa suluk padhalangan iki asale saka tembung çloka, tegese: puisi utawa
tembang. Isih miturut S. Padmosoekotjo, suluk padhalangan iku ana pepilahane,
yaiku:
1.
suluk jugag, yaiku suluk kang
dicekak;
2.
ada‑ada, yaiku suluk kang
sereng;
3.
ada‑ada greget saut, yaiku
suluk kang sereng banget;
4.
sendhon, yaiku suluk
kang rasane kendho,
mengeng, tidha‑tidha; lan;
5. sendhonan utawa sesendhonan,
yaiku tetembangan macapat utawa lelagon dolanan (Dhandhanggula, Pucung, Gambang
Suling, Witing Klapa lan sapanunggalane).
Suluk utawa sulukan, cakepane ana kang dipethik saka
kakawin, ana kang saka tembang gedhe, ana kang saka tembang tengahan, malah
kepara ana kang saka tembang macapat lan lelagon kaya kang kasebut ing dhuwur.
Kang kapethik saka kakawin cakepane akeh kang wis ora cocog karo cakepan kang
ana ing buku kang kapethik. Wondene kang kapethik saka tembang gedhe, tembang
tengahan lan tembang macapat lumrahe mawa owah‑owahan sawatara, kaya ta disuda
utawa diwuwuhi. Coba priksanana suluk ing ngisor iki kang kapethik saka Serat Pedhalangan Lampahan Dewa Ruci anggitane Soedarno.
Suluk Pathet Manyura Jugag
1 1 1
1 1 1
1 1 1 1 1
Jahning yahning ta‑la‑ga ka‑di
la‑ngit
3..2 2
2 2 2 2
2 2 2 2 1.2.
mambang tang pas
wu‑lan u‑ pa‑ ma‑ ni‑ ka
3.21.216 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 6.1.
O......... lintang tulya ku‑su‑ma ya su‑ma‑wur
2.16.5.3
O........
Cakepan
kang kapethik saka Kakawin Ramayana iku miturut S. Padmosoekotjo ing bukune
kang asesirah Suluk Pedhalangan, asline
arupa Kakawin Bhramarawilasita, tegese: kombang ora tentrem.
Isine nyandra kaananing Suwelagiri, pasanggrahane Prabu Ramawijaya
sawadyabalane nalika ngrabasa nagari Lengka (Ngalengka). Dene cakepane kang
asli mangkene:
Jahni yahning talaga kadi langit,
mambang tang pas wulan upama nika,
wintang tulya ng kusuma ya sumawur,
lumra pwekang sari kadi jalada.
Nah, sulukan kasebut wis ora cocog karo asline ta? Kanggo
nambahi sesurupan, ing ngisor iki diwenehi jarwane pethikan kakawin kasebut
kang kacuplik saka buku Suluk
Pedhalangan anggitane S. Padmosoekotjo.
Toyanipun (tlaga ing
Suwelagiri) bening, (jembaripun) tlaga (ngilak‑ilak) kados langit, bulusipun
kumambang, (bundering badanipun bulus punika) pepindhanipun kados rembulan.
Lintang‑lintang (ingkang anjrah ing langit) pepindhanipun kados sekar‑sekar
ingkang sumawur, sari‑sarinipun sekar (Indonesia: tepung sari) sumebar kados
mega.
Iku
kang methik saka kakawin. Wondene kang methik saka tembang gedhe yaiku suluk
ada‑ada greget saut sanga kang kapethik saka Pakem Padhalangan Lampahan Wahyu Purba Sejati anggitane Ki Siswoharsoyo ing ngisor
iki.
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2‑1 1‑2
1 1 1 1 1
1
Buta Pandhawa tata gati
wi-sa-ya indri yaksa
sara
1 1 6 5
2 1 1
1 1 ‑ 6 5 1 1 1 1 1 1
maruta e..…. bana margana, panca bayu wara‑
1‑6 2 2 2 2 2 2 2
2 2 2 2‑2 6 1
yang trining rana wisikan gulingan lima O….
Yen
sulukan kasebut kapethik saka tembang gedhe, banjur apa araning tembang gedhe
mau? Ana ing bukune kang asesirah Katrangan
Candrasangkala (kang dening
T.K.W. Hadisoeprapto dijarwakake ing basa Indonesia [kawaosa:
Indhonesia] dadi
Keterangan Candrasangkala),
Raden Bratakesawa uga nyebutake tembang kang uga lumrah kanggo sulukan kasebut.
Arane tembang mau yaiku tembang gedhe utawa sekar ageng Kusumawicitra. Mung
bae, ing sulukan kasebut ana tembung kang disuda lan diwuwuhi. Tembang kang
tembung‑tembunge nduweni watak wilangan marga lumrah kanggo sangkalan
(priksanana Bab 29) iku cakepane mangkene.
Sekar Ageng Kusumawicitra (lampah
12)
Buta Pandhawa tata gati
wisaya
indri yaksa sara maruta
pawana
bana margana samirana
warayang
panca bayu wisikan gulingan
lima.
Ing
ngisor iki tuladha suluk padhalangan kang kapethik saka tembang macapat. Suluk
ada‑ada pathet nem jugag (cekak) laras Slendro iki kapethik saka Serat Pakeliran Lampahan Pandhawa Nugraha
anggitane Suratno lan Sogi Sukidjo.
1 1
1 1 1 1 1 1
Tan sa‑mar pa‑mor‑ing suk‑ma
2 2
2 2
2 2 2 2 2
si‑nuk‑ma‑ya wi‑nah‑ya
jro‑ning
1.6 6
2.1.2..3
a‑ ti
O.….....
Hla,
apa ana tembang macapat kang cekake samono? Kaya kang disebutake ing dhuwur,
sulukan kang kapethik saka tembang macapat lumrahe disuda utawa diwuwuhi.
Kebeneran ing tuladha kasebut cakepane disuda lan diwuwuhi. Tembang kang asline
kapethik saka Serat Wedhatama anggitane
K.G.P.A.A. Mangkunagara IV iku jangkepe mangkene.
Pangkur
Tan samar pamoring sukma
sinukmaya winahya ing asepi
sinimpen telenging kalbu
pambukane warana
tarlen saking liyep layaping aluyut
pindha pesating supena
sumusup ing rasa jati.
B.
SULUK KANG ANA SAMBUNG‑RAPETE KARO NGELMU KABATINAN
Suluk
kang ana sambung‑rapete karo ngelmu kabatinan, miturut R.S. Subalidinata, yaiku
araning jinise karya sastra kang ngemot
bab kapitayan utawa filsafat. Karya sastra utawa buku-buku kang kaya mangkono,
miturut Harun Hadiwijono, akeh-akeh diterangake sarana guneman antarane guru
lan murid. Buku‑buku mau sesirahe lumrahe uga nganggo jeneng suluk, kaya ta: Suluk Sukarsa lan Suluk Wujil anggitane Sunan Bonang, Suluk Malang‑Sumirang anggitane
Sunan Panggung, Serat Suluk Wali Sana
anggitane Sunan Giri II, Suluk
Linglung Sunan Kalijaga (Seh Malaya)
anggitane Imam Anom lan sapanunggalane. Ewa samono ora ateges kabeh buku
kang ana sambung‑rapete karo ngelmu kabatinan nganggo sesirah suluk. Ing bab
iki bisa disumurupi saka ngandikane H. Karkono Kamajaya Partokusumo ing bukune
kang asesirah Kebudayaan Jawa:
Perpaduannya dengan Islam kaya
ing ngisor iki
“Di sepanjang tepi pantai utara ada seorang ulama yang menulis kitab Suluk dalam bahasa Jawa berbentuk tembang.
......................
Salah satu Serat Suluk yang terkenal ialah Serat Cebolek, karangan
pujangga R.Ng.Yasadipura I. ......”
Saka katrangan kasebut cetha yen Serat
Cebolek, miturut H. Karkono Kamajaya Partokusumo, uga kalebu serat
suluk. Lire, buku kang uga ngemot bab ngelmu kabatinan.
Pethikan pituture Prabu Ramawijaya marang Wibisana ing ngisor iki dening S.
Padmosoekotjo uga digolongake suluk.
Mijil
Damar kraton aywa mati
sadege kaprabon
aywa kandheg madhangi jagade
mangka panariking reh sayekti
ing pati pinanggih
kautameng Prabu.
Saperengan tembung kang ana ing pethikan kasebut dening
S. Padmosoekotjo ditegesi mangkene.
-> Damar kraton (damaring praja), maksude: kang minangka pepadhanging awak, yaiku
ati lan pikiran. (Pikir itu pelita hati)
-> Sadege kaprabon = salawase madeg ratu, maksude: salawase urip.
-> Awya kandheg madhangi jagade = kudu tansah ulah kabe-cikan.
ati lan pikiran. (Pikir itu pelita hati)
-> Sadege kaprabon = salawase madeg ratu, maksude: salawase urip.
-> Awya kandheg madhangi jagade = kudu tansah ulah kabe-cikan.
-> Mangka panariking reh sayekti = minangka
pambudidaya, minangka laku.
-> Ing pati pinanggih kautameng Prabu = manawa mati, nyawane antuk kamulyan.
-> Ing pati pinanggih kautameng Prabu = manawa mati, nyawane antuk kamulyan.
Tidak ada komentar :
Posting Komentar