BAB 30
PANGARANG LAN
ANGGITANE
SARTA KASUSASTRAN PARA
Kaya kang wis disebutake ing Bab I,
dhapuring kasusastran bisa kabedakake dadi rong warna, yaiku kasusastran lisan
lan kasusastran tulis. Tumraping kasusastran tulis, kajaba ana kang disumurupi
sing yasa, diarani kasusastran miji, uga ana kang ora disumurupi kang nganggit,
diarani kasusastran para.
Yen disetitekake,
sebutan kang dienggo ngarani para pangripta sastra Jawa pranyata beda-beda.
Nalika wohing sastra ditulis nganggo basa Jawa Kuna lan Jawa Tengahan, utawa
nalika jaman Hindu lan Buda, para pangripta mau dening wong-wong jaman saiki
lumrahe diarani Mpu, kaya ta: Mpu Kanwa, Mpu Panuluh, Mpu Prapanca lan
sapanunggalane. Wondene nalika jaman Islam, para pangripta mau lumrah diarani
pujangga, kaya ta: pujangga R.Ng. Yasadipura, pujangga R.Ng. Ranggawarsita lan
panunggalane. Sanadyan mangkono, ora ateges para pangripta sastra Jawa jaman
Hindu lan Buda ora bisa diarani pujangga, babar pisan ora. Para pangripta mau
uga bisa lan lumrah disebut pujangga, marga tembung “Mpu” (kawaosa: empu)
kajaba duwe teges “ahli gawe keris” uga “sebutan pujangga” lan "wong
kang ahli” (Priksanana Kamus Bahasa Indonesia-ne S.
Wojowasito). Ing jaman saiki para pangripta sastra Jawa cukup diarani pangripta
utawa pangarang bae. Dudu Mpu, dudu pujangga.
Wondene asmane para Mpu,
pujangga, lan pangripta sastra Jawa dalasan anggitan-anggitane bisa disumurupi
kaya kang kaetha ing ingisor iki.
1. Jaman Sadurunge Abad IX
Kitab Candakarana, ngemot
bab pathokaning nggawe tembang lan cathetan tembung-tembung. Buku kang ora
disumurupi sing nganggit iki dening R.D.S. Hadiwidjana dikira-kira umure padha
karo candhi Kalasan, utawa dianggit udakara taun 700.
2. Jaman Mataram, Abad IX-X
a. Sang Hyang Kamahayanikan
S. Wojowasito lan
R.D.S. Hadiwidjana duwe panganggep yen kitab iki dianggit rikala Mpu Sindok
jumeneng nata (929-947), marga asmane Mpu Sindok katulis ing buku kasebut.
Wondene sapa kang nganggit buku sing ngemot pratelan bab agama Buda iki, ora
disumurupi.
b. Ramayana
Manut kaprecayane
wong-wong Bali, buku iki dianggit dening Yogiswara. Nanging saperangan sarjana
kulonan apa dene sarjana saka kene, isih durung bisa mesthekake sapa kang
nganggit buku kasebut.
Kitab Ramayana dumadi saka pitung kanda,
yaiku Bala-kanda, Ayodhya-kanda, Aranya-kanda, Sundara-kanda, Yuddha-kanda, lan
Uttara-kanda. Ana ing kanda pungkasan, yaiku Uttara-kanda, ana ukara kang
nyebut asmane Prabu Dharmawangsa Teguh Anantawikrama. Iya awit saka iku buku
iki dianggep dianggit ing jamane Prabu Dharmawangsa Teguh Anantawikrama
(991-1017).
Isine kitab Ramayana nyaritakake lelakone Rama
lan Sita (ing pawayangan dadi: Sinta). Rama kang sedyane arep dijumenengake
nata dening kang ramane, Prabu Dasarata, kapeksa diwurungake marga Prabu
Dasarata ditagih janji dening Keikeyi (ing pawayangan dadi: Kekayi), ibune Bharata.
Rama dikon ninggalake kraton. Bebarengan karo Sita (garwane) lan Laksmana
(adhine), Rama ninggalake kraton nusup wana-wasa. Prabu Dasarata seda marga
ngenes menggalihake putrane. Bharata nusul kangmase, kapurih kondur lan
nglenggahi dhampar kaprabon kang dadi hake. Rama ora gelem, nanging Bharata
diparingi tlumpahe minangka lambang panguwasane Rama.
Sawijining wektu, Surpanakha (ing pawayangan dadi:
Sarpakenaka) lelana ing alas kasebut lan ketemu Laksmana. Surpanakha duwe rasa
sir marang Laksmana. Surpanakha kang raseksa iku malih wujud dadi wanita
lumrah, banjur nyedhaki Laksmana lan kandha kepengin dadi bojone. Laksmana kang
kepengin ngendhani wanita kasebut banjur ngalembana kautamane kangmase, Rama.
Surpanakha nyedhaki Rama lan kandha kaya kang bubar dikandhakake marang
Laksmana. Rama kandha yen wis duwe bojo lan diprayogakake nyedhaki Laksmana
kang isih legan. Surpanakha nyedhaki Laksmana maneh. Marga Laksmana ora seneng
karo carane Surpanakha kang kasar, mula Surpanakha banjur digrumpungi irunge. Surpanakha
sakala njerit, banjur nggendring mulih menyang Lengka (ing pawayangan dadi:
Ngalengka) lan wadul karo kangmase, Prabu Rawana.
Ing ngarepe kangmase, Surpanakha ngandhakake apa kang
nembe bae dialami. Olehe ngandhakake ora apa anane, nanging bebasan kuntul
diunekake dhandhang, dhandhang diunekake kuntul. Dheweke uga kandha yen Sita
ayune uleng-ulengan.
Kanthi dibiyantu Marica, Rawana duwe sedya nyulik Sita
saka tangane Rama. Marica malih dadi kidang kencana lan nggodha Sita saengga
Sita nyuwun dicekelake kidang mau marang Rama. Rama nuruti, kidang terus diburu
nganti adoh. Nalika kidang mau dipanah dening Rama, kidang malihane Marica
jerit-jerit njaluk tulung. Sita kang krungu panjerite kidang malihane Marica
mau, ngira yen sing njerit iku Rama. Awit saka iku Sita ngekon Laksmana supaya
nusul lan aweh pitulungan marang Rama. Laksmana jane mono nyujanani swara
panjerit mau. Dheweke ngira yen iku swarane raseksa kang duwe sedya ala.
Nanging sarehning Sita malah ndakwa yen Laksmana duwe sedya ala marang Sita,
mula kanthi kepeksa Laksmana ninggalake Sita ijen. Salungane Laksmana, Rawana
kang nyamar dadi wong atapa, nyoba nyedhaki Sita. Sita dibradhat, digawa mabur
dening Rawana. Sita jerit-jerit njaluk tulung. Jeritane Sita keprungu manuk
Jatayu, mitrane Prabu Dasarata. Jatayu mbudidaya nulungi Sita, naging ora
kasil. Malah salah sijining swiwine Jatayu coklek. Jatayu tiba saka dirgantara.
Satibane Jatayu, Sita dipondhong menyang Lengka dening Rawana.
Bareng uninga yen Sita ilang, Rama duka, jagad arep dilebur.
Laksmana nglilihake panggalihe Rama. Kanthi dikancani Laksmana, Rama terus
nggoleki Sita. Ing tengah dalan, Rama ketemu Jatayu kang meh mati. Nanging
sadurunge mati, Jatayu isih bisa aweh kabar marang Rama ngenani Sita. Sawise
layone Jatayu dirukti samesthine, Rama nerusake laku nggoleki Sita.
Awit saka pituduhe Dhirgabahu lan Sibari, Rama ketemu
karo Sugriwa, ratuning kethek kang lara atine marga Tara, bojone, direbut
adhine, Bali (ing pawayangan dadi: Subali). Rama
mbiyantu Sugriwa mateni Bali. Bali mati, Sugriwa genten mbiyantu Rama nggoleki
Sita. Rama, Laksmana, Sugriwa lan bala wanara tumuju Lengka.
Ing Lengka, adhi-adhine Rawana, yaiku Kumbha-karna lan
Wibhisana, ora sarujuk karo carane kangmase kang nyulik bojoning liyan. Mung
bae, satriya loro mau beda tekade. Kumbhakarna isih tetep setya mbelani nagara,
dene Wibhisana mbelani bebener. Wibhisana ninggalake kangmase, melu marang
Rama. Marga Rawana puguh ora gelem mbalekake Sita marang Rama, mula banjur
tuwuh perang antarane prajurite Rama lan Rawana. Wibhisana kang mbelani bebener
tansah mbiyantu Rama. Ana ing perang-tandhing kasebut, prajurite Rama apadene
prajurite Rawana akeh kang padha mati. Wusanane Rawana uga mati dipanah dening
Rama.
Bareng Rawana mati, Wibhisana dijumengake ratu ing Lengka
dening Rama. Sita banjur ditemokake karo Rama. Marga Sita suwe mapan ana ing
kratoning mungsuh, Sita dikon mbuktekake kasucene dhisik. Kanggo mbuktekake
kasucene mau, Sita ngutus Laksmana gawe prapen. Prapen murub, Sita nyegur ing
geni. Geni malih dadi kembang trate mas. Ing papan kasebut dewa Agni lan Siwa
ngejawantah.
Rama mulih menyang Ayodhya, dipethuk Bharata lan kang
ibune piyambak. Ing Ayodhya dianakake upacara kanggo ngurmati kang nembe
kondur. Rama lan Sita necep kaendahaning urip kang suwe ilang.
c. Mahabhārata
Kitab iki
dijarwakake saka basa Sanskerta dadi basa Jawa Kuna dening para pujangga awit
saka dhawuh-timbalan dalem Prabu Dharmawangsa Teguh Anantawikrama. Sarehning
kitab Mahabhārata iku dumadi saka 18 parwa,
mula ana kang ngarani kitab Mahabhārata iku Asthadasaparwa. Asthadasa tegese wolulas, parwa tegese perangan. Apa bae parwa-parwa mau? Yen diurut saka
ngarep, parwa-parwa mau yaiku Adiparwa, Sabhaparwa, Wanaparwa,
Wirataparwa, Udyogaparwa, Bhismaparwa, Dronaparwa, Karnaparwa, Salyaparwa,
Sauptikaparwa, Striparwa, Santiparwa, Anusasanaparwa, Aswamedikaparwa,
Asramawasaparwa(ana kang ngarani Asramawasikaparwa), Mosalaparwa, Prasthanikaparwa (ana kang ngarani Mahaprasthanikaparwa), lan Swargarohanaparwa.
Saka 18
parwa mau, ora kabeh parwa dijarwakake ing basa Jawa Kuna. Sing bisa disumurupi
mung ana 9, yaiku Adiparwa, Sabhaparwa, Wirataparwa, Udyogaparwa, Bhismaparwa,
Asramawasaparwa, Mosalaparwa, Prasthanikaparwa, lan Swargarohanaparwa.
Isine ing saben parwa mau mangkene.
=> Adiparwa, isi carita asal-usule Pandhawa lan
Kurawa, lan uripe nalika isih padha cilik.
=>Sabhaparwa, nyaritakake Kurawa kang kepengin nyirnakake Pandhawa. Duryodhana
ngundang Yudhistira main dhadhu. Yudhistira kalah, dibuwang ing alas lawase 12
taun, ditambah sataun kudu nyamar. Adhi-adhine Yudhistira uga melu, kalebu Dropadi.
=>Wanaparwa, nyaritakake Pandhawa urip ing alas 12 taun
lawase.
=> Wirataparawa, nyaritakake Pandhawa nalika nyamar ana ing
nagara Wirata, lawase sataun.
=> Udyogaparwa, nyaritakake Pandhawa mulih menyang Indraprastha
marga wis rampung olehe nglakoni dadi wong buwangan lan olehe nyamar uga ora
nganti konangan dening Kurawa. Pandhawa banjur utusan Kresna njalukake
saparoning nagara Hastinapura. Kurawa ora oleh, banjur padha tata-tata perang.
=> Bhismaparwa, nyaritakake Bhisma dadi
senapatining Hatinapura ing Baratayuda lumawan Pandhawa. Ing
dina kang kaping 10 perange Pandhawa lan Kurawa mau, Bhisma seda.
=>Dronaparwa, nyaritakake Drona kang dadi
senapatining Hastinapura ing Baratayuda nggenteni Bhisma. Sing mati ing palaga
yaiku Ghatotkaca, Abhimanyu, lan Drupada. Drona mati ing dina kang kaping 15
dening Dhrstadyumna.
=> Karnaparwa, nyaritakake Karna nalika dadi
senapatine Kurawa lumawan Pandhawa. Karna mati jinemparing dening Arjuna ing
dina kang kaping 17.
=> Salyaparwa, nyaritakake Salya nalika dadi senapati
ing palagan lumawan wadyabala Pandhawa. Salya mati ing dina kang kaping 18.
Mangreteni sadulur-sadulure padha mati, Duryodhana ngakoni kalah lan masrahake
nagarane marang Pandhawa, nanging tumindak mau malah diece dening Pandhawa.
Marga diece, Duryodhana tuwuh kasudirane, banjur tandhing karo Bhima, nanging
kalah lan mati. Sadurunge mati, Duryodhana isih kober njunjung Aswatthaman (ing
pawayangan dadi: Aswatama) dadi senapati.
=> Sauptikaparwa, nyaritakake
pangincim-incime Aswatthaman marang wadyabala Pancala. Mula ing wengine (sawise
perang 18 dina lawase), Aswatthaman nlusup ing kemahe wadya Pancala lan mateni
wong-wong, kalebu Dhrstadyumna kang wis mateni Drona, wong atuwane.
=> Striparwa, nyaritakake tangise para wanita bojone
satriya-satriya kang padha perang mau, lan ngeduwungi apa kang nembe bae
dumadi.
=> Santiparwa,nyaritakake Pandhawa kang nindakake
sesuci sawise perang kang nuwuhake pepati kang ora sathithik kasebut rampung.
=> Anusasanaparwa,caritane warna-warna kang
rinonce dadi wejangan-wejangan lan katujokake marang Yudhistira.
=> Aswamedikaparwa, nyaritakake Yudhistira nindakake upacara aswamedha, yaiku ngeculake
sawijining turangga kang ditutake dening Arjuna dan para prajurit. Saben wewengkon kang
diambah jaran mau dadi rerehane Yudhistira.
=> Asramawasaparwa, nyaritakake Dhrestarastra lan bojone, sarta
Kunthi lumebu ing alas dadi wong atapa. Telung taun candhake wong telu mau mati
marga alas papan panggonane kobong dening geni sesajine Dhrestarastra.
=> Mosalaparwa, nyaritakake sirnaning
kratone Kresna marga dumadi perang sadulur antarane bangsa Yadawa lan kawulane
Kresna. Baladewa seda, Kresna mandhita, lan nusul seda marga ora
sengaja kasedanan dening grema.
=> Prasthanikaparwa, isi carita Pandhawa kang lengser kaprabon, urip ing tengah alas. Dhamparing kaprabon
kawarisake marang Pariksit (kawaosa: Parikesit), anake Abhimanyu.
=> Swargarohanaparwa, nyaritakake Pandhawa kang
maune mlebu nraka, bareng wis dianggep resik jiwane, banjur mlebu swarga.
Suwalike, Kurawa kang maune ana ing swarga, banjur dipindhah menyang nraka.
d. Siwa Sasana
Buku
kang isi bab ukum iki ora disumurupi sapa kang nganggit. R. Soekmono nganggep
buku iki ditulis nalika taun 991.
3. Jaman Kedhiri, Abad XI-XII
a. Mpu Kanwa, nganggit Arjunawiwāha.
Isine nyaritakake Arjuna tapa ing guwa kang dumunung ing
Gunung Indrakila. Arjuna oleh nugraha panah Pasopati saka Dewa Siwa lan bisa
mrajaya Niwatakawaca ratu ing Manimantaka kang niyat ngrabasa kahyangan yen ta
Dewi Supraba ora oleh digarwa dening Niwatakawaca. Awit saka lelabuhane,
wusanane Arjuna kadhaupake karo Dewi Supraba.
Kitab kang dianggit ing jamane Prabu Erlangga iki,
miturut P.J. Zoetmulder, ditulis antarane taun 1028 lan 1035.
b. Mpu Triguna, nganggit Kresnāyana.
Isine
nyaritakake Kresna mbradhat Rukmini, putrane putri Prabu Bismaka ing Kundhina.Nalika samono Rukmini wis tunangan karo Suniti, ratu ing Cedi. Nanging
Rukmini rumangsa luwih seneng yen digarwa dening Kresna. Samono uga ibune, melu
rumangsa seneng manawa kagungan mantu Kresna. Mula nalika adicara pawiwahan meh
diwiwiti, Kresna mbradhat Rukmini.
Kitab iki dianggit udakara taun 1104, nalika jamane Prabu
Warsajaya (1042-1104).
Isine
nyaritakake Dewi Harini kang kena tulah, manjalma dadi manungsa, aran Dewi
Indumati, putrane putri Prabu Kanthakesika, ratu ing Widarba.Lumantar
sayembara, Dewi Indumati bisa kagarwa dening Aja, putrane Prabu Ragu.Ora watara
suwe mbabar jabang bayi, aran Dasarata. Marga tulahe wis purna, Dewi Indumati
kudu bali menyang Kahyangan. Bagawan Narada nibakake kembang marang Dewi
Indumati, sakala mati.
d. Mpu Dharmaja, ngarang Smaradahana,
jamane Prabu Kameswara. Durung trewaca Kameswara kang
endi, Kameswara I apa II. Saperangan ana kang duwe panganggep yen kitab Smaradahana
dianggit ing jamane Prabu Kameswara I (1115-1130), saperangan maneh ana kang
duwe panganggep dikarang rikala Prabu Kameswara II jumeneng nata (udakara taun
1185).
Kitab iki nyaritakake kobonge Kamajaya. Nalika samono
Kaendran ditekani mungsuh, aran Nilarudraka, kamangka Dewa Siwa pinuju tapa.
Awit saka pamundhute para dewa, Kamajaya mbudidaya nggugah tapane Dewa Siwa.
Eman, sanadyan wis bola-bali dipanah nganggo kembang,
Dewa Siwa tetep ora owah-gingsir olehe tapa. Wusanane Kamajaya nglepas panah pancawisesa,
yaiku:
1. pepenginan ngrungokake
kang sarwa kepenak;
2. pepenginan ngrasakake kang sarwa enak;
3. pepenginan nggrayang kang sarwa alus;
4. pepenginan ngganda kang sarwa arum; lan
5. pepenginan ndulu kang sarwa endah.
Marga kena dayaning panah pancawisesa, Dewa Siwa banjur
krasa kangen karo garwane, Dewi Uma. Nanging bareng uninga yen kabeh mau marga
saka pokale Kamajaya, Dewa Siwa duka. Kamajaya pinandeng nganggo netra
katelune, lebur dadi awu. Dewi Ratih bela pati, nyegur ing geni kang ngobong
garwane. Dewa-dewa liyane nyuwunake pangapura, nanging Dewa Siwa ora
ngeparengake. Dewa Siwa mung kepareng dhawuh supaya jiwane Kamajaya lan Dewi
Ratih tumurun ing marcapada, manjing ing atine para priya (tumraping Kamajaya)
lan wanita (tumraping Dewi Ratih) kareben donya ora kentekan manungsa.
Nalika Dewi Siwa lenggah jejer lan Dewi Uma, para dewa
rame-rame sowan, ora keri gajah titihane Bathara Indra. Marga gajah mau katon
ngedab-edabi, Dewi Uma kejot panggalihe, mula bareng putrane lair, sirahe
asesirah gajah, banjur dijenengi Ganesya.
Bareng ratuning buta kang aran Nilarudraka ngrabasa
kahyangan, Ganesya kang diutus methuk. Ing paprangan kasebut Ganesya
sadhela-sadhela tambah gedhe. Wusa-nane mungsuh kalah, kabeh padha mati. Para dewa asuka-suka.
e. Kitab Bhomāntaka, ana kang ngarani: Bhomakawya.
Kitab iki ora dingreteni sapa kang nganggit. Nanging
manut Van der Tuuk, kira-kira nunggal jaman karo kitab Smaradahana.
Isine nyaritakake Kresna lan Samba nyaguhi pamun-dhute
para dewa, perang lumawan Bhoma sawadyabalane kang ngrabasa kahyangan. Bhoma
kalah lan mati. Samba banjur nggarwa Dewi Yadnyawati kang nitis marang putrane
putri ratu Utaranegara lan kang diopeni dening Bhoma sawise Utaranegara
dikalahake dening Bhoma, marga Samba biyen uga garwane Dewi Yadnyawati
sadurunge nitis dadi Samba.
f.
Mpu Sedah, nganggit Bhāratayuddha, taun 1157 ing jamane Prabu Brawijaya.
Isine nyaritakake perange Kurawa lan Pandhawa. Mpu Sedah
olehe ngarang mung tekan mangkate Prabu Salya menyang palagan, dene sateruse
diterusake dening Mpu Panuluh. Geneya mangkono, adhedhasar katrangane Mpu
Panuluh ing pungkasaning kitab kasebut, panjenengane tinanggenah nerusake
utawa ngrampungake karangan mau jalaran Mpu Sedah ora tega nyaritakake bab
paprangan sabacute.
g. Mpu Panuluh, kajaba nerusake nganggit kitab Bhāratayuddha, uga ngarang kitab Hariwangça lan Ghatotkacaçraya.
Kitab Hariwangça dianggit ing jamane Prabu
Jayabaya. Sajake, nalika nulis buku kasebut, Mpu Panuluh isih enom marga ngaku
isih maguru marang sang prabu. P.J. Zoetmulder nganggep yen kitab Hariwangça ditulis sadurunge kitab Bhāratayuddha. Kitab iki underaning
crita padha karo kitab Kresnāyana, yaiku nyaritakake
palakra-mane Kresna lan Rukmini.
Beda karo kitab Hariwangça kang dianggit ing jamane
Prabu Jayabaya, kitab Ghatotkacaçraya dianggit ing jamane Prabu Kretajaya, kira-kira gantine Prabu Jayabaya.
Isine nyartitakake palakramane Abhimanyu lan Siti Sundhari kang bisa
dileksanakake awit saka pambiyantune Ghatotkaca.
4. Jaman Majapahit, Abad XIII-XIV
a. Kuñjarakarna
Durung ana
pasarujukan ing antarane para ahli ngenani sapa kang ngarang kitab Kuñjarakarna iki. Tembung “Mpu
Dusun” kang ana ing ukara “yeki Kuñjarakarna dharmakathana ksamakĕna kĕta de sang angrĕngő tan samwas katunan langő tĕkap ira Mpu Dusun
awĕtu matrabhasita” (iki carita
Kunjarakarna lan piwulang ngenani dharma, muga-muga diapurani dening para
nupiksa marga kapitunan ing kaendahan, ditulis dening “Mpu Dusun” awujud
kakawin), akeh kang nganggep dudu asmane pujangga kang nganggit kitab kasebut,
nanging tembung kang nuduhake yen sang pujangga asale saka desa. Nanging ing
bab iki IBG. Agastia duwe panemu yen Mpu Dusun iku asmane pujangga, dudu
tembung pituduh kang nuduhake yen sang pujangga asale saka desa. Dadi, miturut
IBG.Agastia, kitab Kuñjarakarna iku
dianggit dening Mpu Dusun. Pawadane, marga asmane para pujangga nalika samono
asring ngemu “teges” kang kala-kala bisa ditlesepake ing satengahing ukara,
kaya ta: Prapanca tegese ‘sedhih’, ‘bingung’; Sedah tegese ‘suruh’; Tantular tegese
‘teguh’, ‘ora goyah’; Tanakung tegese ‘tanpa tresna’; Dharmaja tegese
‘kang lair saka Dharma’; Nirartha tegese ‘mlarat’, tanpa
paran’.
Kang cetha saka
buku iki, yaiku kajaba ana kang awujud gancaran, uga ana kang awujud kakawin.
Ing bab iki A. Teeuw apadene P.J. Zoetmulder duwe panganggep yen kakawin Kuñjarakarna dianggit adhedhasar
kitab kang awujud gancaran. Miturut pangirane R. Soekmono, kitab kang awujud
gancaran dianggit ing jaman Mataram, dene kang awujud kakawin dianggit ing
jaman Majapahit.Kaya dene R. Soekmono, P.J. Zoetmulder uga duwe panganggep yen
kakawin Kuñjarakarna dianggit
ing jaman Majapahit.
Isine buku iki
nyaritakake sawijining raseksa aran Kuñjarakarna. Dheweke tapa ana ing Gunung Semeru, tansah memuja Hyang Budha, kanthi pangarep-arep bisaa kasil yogane.
Sawijining wektu dheweke ngadhep ana ngarsane Hyang Budha
kang awujud Sri Wairocana. Marang Panjenengane, Kuñjarakarna nyuwun priksa
ngenani piwulang dharma, nganti tekan prakara geneya manungsa bisa nemoni
sedhih lan seneng. Sawise Sri Wairocana nerangake wosing piwulang dharma,
Panjenengane banjur ndhawuhi Kuñjarakarna supaya tumuju nraka, takon
sawarnaning bab ngenani nraka marang Bathara Yama.
Tekan ing nraka, Kuñjarakarna ora mung entuk katrangan
ngenani nraka, nanging uga bisa weruh dhewe sawarnaning siksan lan kasengsaran
kang ditampa dening manungsa marga dosa-dosane kang tau ditindakake.
Kuñjarakarna uga krungu kabar saka Bathara Yama yen sadhela maneh bakal ana
manungsa kang arep nampa paukuman lawase 100.000 (satus ewu) taun. Manungsa mau
aran Purnawijaya, saiki lagi necep kasenengan ing swarga. Krungu kabar mau Kuñjarakarna rumangsa welas, banjur nggoleki Purnawijaya. Purnawijaya
ketemu rikala lagi seneng-seneng karo bojone, Kusumagandhawati. Kuñjarakarna aweh kabar apa kang bakal ditampa dening Purnawijaya.
Purnawijaya banjur diajak nyuwun piwulang karohanen marang Sri Wairocana dening
Kuñjarakarna. Sawise bisa ngresepake piwulang-piwulange Sri Wairo-cana, ukumane
Purnawijaya banjur dienthengi, wusanane bisa muksa.
b. Mpu Tanakung, nganggit Wŗttasañcaya lan Siwaratrikalpa
utawa Lubdhaka.
Kitab Wŗttasañcaya isine ngemot bab
pathokaning nulis kakawin. Miturut R. Soekmono lan
R.D.S. Hadiwidjana tuladha kakawin kang ana ini buku kasebut cacahe ana 94
jinis, dene IBG. Agastia nganggep ana 96 jinis.
Wondene anggone nerangake pathokan-pathokan kasebut
Mpu Tanakung nggawekake crita mangkene.
Sawijining wanodya ayu katon sungkawa marga ditinggal
lunga dening kekasihe tanpa pamit.Wanodya mau banjur
ngenggar-enggar panggalih ana ing taman kang endah. Eman
kaendahaning taman mau ora bisa ngilangake rasa kapange marang kekasihe mau.
Wanodya mau banjur nemoni Cakrangga lan Cakranggi,
araning manuk mliwis lanang lan wadon kang lagi padha ngrasakake segering banyu
tlaga. Marang manuk sakarone wanodya mau njaluk tulung supaya nggolekake
kekasihe kang lunga tanpa pamit.
Sawise digoleki, wusanane kekasihe wanodya mau bisa
ketemu nalika lagi nyawang kaendahaning pesisir karo nulis kakawin. Bareng
diwenehi ngreti dening Cakrangga lan Cakranggi ngenani kahananing wanodya
kekasihe kang nandhang kangen, dheweke kandha yen lungane ora marga ora
nggatekake marang kekasihe, nanging marga krenteging ati kang kepengin
nggambarake kaendahaning alam ing kakawin kang kapeksa kudu ninggalake kekasihe
sawatara wektu lan kang njalari saiki ana ing papan kasebut saprelu nggladhi
diri pribadi.
Kapan kitab Wŗttasañcaya iki dianggit, ora
cetha. Para ahli ana kang duwe panganggep yen kitab iki kira-kira ditulis ing
jaman akhir Kedhiri (abad 12). Nanging apa iya bener mangkono, sajake rada
kadohen yen digathukake karo asli panaliten keri-keri iki ngenani kapan kitab Siwaratrikalpa utawa
Lubdaka dianggit,
sawijining buku kang uga padha-padha anggitane Mpu Tanakung, kaya kang bakal
dirembug ing ngisor iki.
Manut katrangane sing nganggit, kitab anggitane Mpu Tanakung
iki jenenge Siwaratrikalpa, tegese: pakurmatan ing wengi Siwa. Nanging
marga paraga ing buku kasebut arane Lubdhaka, mula ana kang ngarani kitab Lubdhaka.
Isine kitab kasebut nyaritakake si Lubdhaka ing
sawijining dina lunga menyang alas saprelu mbebedhag kaya adat saben. Olehe
mbebedhag ijen, tur nganti adoh tekan satengahing alas. Marga ora eling wektu,
(disababake durung oleh kewan buron), dheweke kewengen ana ing tengah alas.
Kanggo ngawekani supaya ora dipangan kewan galak, Lubdhaka banjur menek wit
maja ing pinggiring sendhang. Kareben ora ngantuk, (jalaran yen ngantuk bakal
tiba saka wit maja), Lubdhaka methiki godhong maja lan banjur ditibak-tibakake
Tiba kebeneran ing sendhang mau ana sawijining lingga, lan godhong maja kang
dipethiki lan ditibakake dening Lubdhaka tumiba ing lingga mau.
Bareng wis parak esuk, Lubdhaka mulih. Tekan ngomah wis meh surup surya. Bojone mesthi bae kuciwa marga sing
diarep-arep ora oleh apa-apa. Nanging bareng dicritani lelakon kang dialami
dening Lubdhaka, bojone banjur rumangsa lega marga sing lanang slamet saka
bebaya.
Pirang taun candhake, Lubdhake mati. Layone diaben
(diobong), rohe mrana-mrene tanpa ngreti sing dituju. Sang Hyang Siwa priksa,
banjur enget marang lelabuhane Lubdhaka kang tau nglakoni tapa brata ing wengi
Siwa (Siwaratri), sanadyan tanpa sengaja, nalika kewengen ing alas.
Mula Sang Hyang Siwa banjur utusan para Ganabala (prajurite Sang Hyang Siwa)
supaya methuk Lubdhaka.
Ing seje enggon, Bathara Yama ngutus para Yamabala utawa
Kingkarabala (prajurite Bathara Yama) supaya nyekel Lubdhaka saprelu digawa
menyang Yamaloka. Lubdhaka kang lagi kebingungen, ditangkep dening
bala-tentarane Bathara Yama lan banjur disiksa. Rohe Lubdhaka ing pangangkah
bakal digawa menyang nraka.
Durung nganti suwe, bala-tentarane Sang Hyang Siwa teka.
Bareng weruh rohe Lubdhaka disiksa dening para Yamabala, para Ganabala
mbudidaya ngrebut rohe Lubdhaka saka tangane para Yamabala. Para Ganabala
menang, rohe Lubdhaka diajak sowan menyang ngarsane Sang Hyang Siwa. Sang Hyang
Siwa nampa Lubdhaka kanthi seneng lan paring nugraha marang Lubdhaka, arupa
swarga.
Ngenani kapan kitab Siwaratrikalpa dianggit, ana panemu
warna loro. Ing jaman biyen, para sarjana lumrahe nganggep yen kitab iki
dianggit ing jamane Ken Arok. Nanging adhedhasar asil panaliten keri-keri iki,
panemu mau dianggep wis ora cocog maneh. Para ahli kaya ta: P.J. Zoetmulder,
Slametmuljana, lan IBG. Agastia ngandikakake yen kitab Siwaratrikalpa utawa Lubdhaka
dianggit ing jaman Majapahit, udakara ing tengah-tengahing abad XV. Kanggone
P.J. Zoetmulder, dudutan kang kaya mangkono mau dijupuk sawise nganakake
panaliten ngenani prasasti Waringinpitu (1447 Masehi) lan prasasti Pamintihan
(1473 Masehi) yasane ratu Majapahit, Singhawikrama, kang kagungan asma timur
Suraprabhawa, sawijining asma kang tinulis ing manggala Kakawin Siwaratrikalpa.
Yen asil panaliten iki bener, ateges Mpu Tanakung sugeng ing jaman Majapahit
lan ateges kitab Wŗttasañcaya uga dianggit ing jaman Majapahit.
Kajaba ngarang Wŗttasañcaya lan Siwaratrikalpa, manut
IBG. Agastia, Mpu Tanakung uga isih ngarang kitab liyane, yaiku Bhasa
Sadanayoga, Bhasamretamasa, Bhasa Sangutangis, Bhasa Kinalisan, Bhasa Tanakung,
Bhasa Gumiringsing, Banawa Sekar, lan Patibrata.
Kitab kang nganggo sesirah Bhasa kasebut siji lan
sijine ana gandheng-cenenge. Bhasa Sadanayoga upamane, isine
ngandharake bab kaendahaning alam kang lumrahe uga narik kawigatene para
pujangga. Kaen-dahaning alam mau dening Mpu Tanakung didadekake sarana
nindakake yoga, marga atine lagi nandhang sungkawa. Sungkawa marga kekasihe
dipeksa dening wong tuwane supaya kawin karo priya liya.
Rasa sedhih mau uga ditulis kanthi becik dening Mpu
Tanakung ing kitab Bhasamretamasa, Bhasa Sangutangis, Bhasa Kinalisan, lan
Bhasa Tanakung.
Wondene kitab Bhasa Gumiringsing nyaritakake
patemone Mpu Tanakung karo kekasihe sanadyan mung sadhela. Patemon wewadi mau
direkayasa dening sawijining panglantar wanita. Bareng wis parak esuk, Mpu
Tanakung ditinggal ijen.
Kitab Banawa Sekar nyaritakake upacara
sraddha (upacara pisungsung marang para leluhur?). Para narendra saka
pirang-pirang nagara kaya ta: Kretabhumi, Mataram, Pamotan, Lasem, lan
Kahuripan, padha ngaturake pisungsung arupa gita utawa tembang kang dianggit
piyambak. Pisungsung liyane kang endah banget yaiku pisungsung saka ratu kang
ngaturake sraddha arupa sawijining prau kang ginawe saka maneka warna kembang (banawa
sekar).
Kitab Patibrata wose isi piwulang patibrata
utawa kasetyan. Mung bae, anggone ngandharake piwulang mau, Mpu Tanakung
nganggo srana crita. Critane diwiwiti ana ing sawijining patapan, Bagawan
Udyalaka kagungan putra aran Sang Swetaketu. Ibune Sang Swetaketu banget ing ayune.
Nuju sawijining dina patapan mau karawuhan sawijining pandhita. Marang Bagawan
Udyalaka, pandhita mau ngandika yen tekane mung kepengin ndulu kaen-dahaning
patapan. Nalika pandhita tamu uninga yen garwane sang bagawan banget ing ayune,
sanalika pandhita tamu mau kepincut. Garwane sang bagawan njerit. Krungu
panjerite ibune, Sang Swetaketu marani. Sang Swetaketu atine kebrongot bareng
weruh kedadean mau. Bareng weruh Sang Swetaketu teka, pandhita tamu mau banjur
mlayu, wusanane kecemplung jurang. Nalika Sang Swetaketu arep mateni pandhita
kang kurang ajar mau, kang ramane nyandhet, lan mituturi putrane supaya
tumindak sumanak. Bagawan
Udyalaka banjur paring piwulang ngenani patibrata.
c. Mpu Prapanca, nganggit Nagarakretagama.
Mpu Prapanca
sajatine ngarani asil karyane iki Desawarnana, tegese andharan ngenani
desa-desa.Nanging eman, jeneng iki malah kepara kesilep, dene kang kondhang
yaiku Nagarakretagama, tegese sejarah madege nagara.Aran iki ditulis
ing kolofon[2]) buku kang diwetokake
dening J.L.A. Brandes.
Kajaba Nagarakretagama utawa Desawarnana, Mpu
Prapanca uga isih ngarang buku liyane.Bab iki bisa disumurupi saka ngandikane
Mpu Prapanca piyambak kaya kang tinulis ing Nagarakretagama,
sawijining kakawin kang dianggit ing taun 1278 Saka utawa 1365 Masehi. Asil
karyane Mpu Prapanca saliyane Nagarakretagama yaiku Tahun
Saka, Lambang, Parwasagara, Bhismasaranantya, lan Sugataparwa. Kakawin Tahun
Saka lan Lambang, manut sing nganggit, wis ditulis sadurunge Nagarakretagama
diserat, nanging durung rampung lan bakal dirampungake sawise Nagarakretagama
rampung dianggit. Wondene kakawin liyane, yaiku Purwasagara, Bhismasaranantya,
lan Sugataparwa
wis rampung dianggit sadurunge ngarang Nagarakretagama.
Miturut
pandugane Slametmuljana, Mpu Prapanca iku asma sesinglone Dang Acarya
Nadendra.Asma Prapanca dienggo sesinglon dening Dang Acarya Nadendra, marga
nalika nganggit Nagarakretagama, panjenengane lagi nawung sungkawa marga
kelangan pangkat dharmadhyaksa kasogatan.Asma sesinglon Prapanca kang tegese
rasa sedhih kasebut dijumbuhake kalawan kahanane kang lagi sedhih. Malah ora
mung kuwi, kakawin Lambang lan Sugataparwa uga dianggep padha karo
kitab Nirartha Prakreta lan Kuñjarakarna. Tembung “Mpu
Dusun” kang tinemu ing kitab Kuñjarakarna lan dianggep asmane
panganggit dening IBG. Agastia kaya kang wis disebutake ing ngarep, dening
Slametmuljana dianggep asma sesinglone Dang Acarya Nadendra. Pawadane, awit
nalika ngarang Sugataparwa utawa Kuñjarakarna, Dang Acarya Nadendra
wis ora dadi dharmadhyaksa kasogatan lan manggone ana ing desa. Dadi, nalika
nganggit Desawarnana utawa Nagarakretagama Dang Acarya Nadendra
nganggo asma sesinglon Mpu Prapanca, dene nalika ngarang Sugataparwa utawa Kuñjarakarna
nganggo asma sesinglon Mpu Dusun. Wondene kakawin Nirartha Prakreta
dianggep padha karo kakawin Lambang dening Slametmuljana, marga
isine padha-padha nyaritakake bab kasedhihane utawa sedhihing atine sang
pujangga. Tur maneh, kakawin Lambang kang dianggit ing taun 1288
Saka utawa 1366 Masehi dianggep jumbuh kalawan kabar kang tinemu ing Nagarakretagama
yen kakawin Lambang wis dianggit sadurunge nganggit Nagarakretagama (1365
Masehi). Kaya dene Desawarnana, aran Nirartha
Prakreta uga mung tinemu ing kolofon. Mangkono manut panemune
Slametmuljana.
Beda kalawan panemune Slametmuljana, R.D.S. Hadiwidjana lan
W. Simpen AB. duwe panemu yen kitab Nirartha Prakreta isine ngenani
piwulang sepuh utawa kasampurnan lan dianggit ing taun 1459 Masehi. Wondene
sapa kang nganggit kitab iki, W. Simpen AB. duwe pangira kang nganggit buku iki
yaiku Dang Hyang Nirartha, dene R.D.S. Hadiwidjana ora nyebutake asmane sang
pujangga, nanging nyebutake papan dianggite kitab kasebut, yaiku ing Kencana,
wewengkon Surabaya sisih kidul.
Kitab Nagarakretagama nyaritakake
warna-warna, kaya ta: para trahing ngaluhur kang ana sambung-rapete karo sang
nata (upamane: putra-putrane, adhine lan sapanunggalane), para priyagung nagara
Majapahit, lakuning paprentahan, adat pakulinan, candhi makaming para leluhur
lan desa-desa perdikan, kaanan kuthagara Majapahit, lan kaananing desa-desa
kang diliwati dening sang nata Hayam Wuruk lan sang pujangga nalika njajah desa
milang kori ing taun 1359 Masehi.
Yen ndulu isine kitab Nagarakretagama kaya kang
kasebut ing dhuwur, ateges saperangan isine kitab Nagarakretagama bisa
dianggep sejarah kontemporer.
d. Mpu Tantular, nganggitArjunawijayalanSutasoma.
Kakawin Arjunawijaya, miturut R. Friederich
kaya kang dingandikakake IBG. Agastia, ginubah luwih dhisik tinimbang kakawin Sutasoma.
Malah Supomo nganggep yen Arjunawijayamujudake tulisan pisanan
tumraping Mpu Tantular. Supomo uga ngandikakake yen adhedhasar crita kang ana
ing kakawin kasebut bisa dimangreteni manawa Arjunawijaya ditulis
adhedhasar kitab Uttarakanda abasa Jawa Kuna. Katandhingake kalawan Uttarakanda, wuwuhan
kang nyolok mata ing kakawin Arjunawijaya yaiku anane paraga
Citrawati (prameswarine Arjunasasrabahu) kang sakawit ora duwe jati diri ana
ing Uttarakanda
dadi Citrawati kang digambarake ayu rupane, aleman, lan garwa kang setya marang
kakung lan wani bela pati nalika nampa kabar (kang ing tembe burine
dimangreteni pranyata palsu) yen garwane seda; uga wuwuhan anane ratu-ratu
telukan kaya ta: ratu Magadha, Awangga, Awanti lan sapanunggalane.
Kitab Arjunawijaya kasebut, kang miturut
IBG. Agastia dianggit ing antarane taun 1370 (utawa sawise taun 1367),
nyaritakake Rawana kang kapeksa tungkul marang Arjunasasrabahu.
Paling ora let 10 taun candhake, yaiku antarane taun
1380, miturut IBG. Agastia, Mpu Tantular nganggit kakawin Sutasoma. Kakawin kang
ngemot ukara “Bhinneka Tunggal Ika” kang didadekake sesanti bangsa kita iki
nyaritakake Sutasoma, putra sawijining narendra kang mungkur ing kadonyan marga
bektine marang agama Buda. Sutasoma tansah sumadya ngurbanake awake dhewe
kanggo nulung sapepadhaning ngaurip kang lagi nandhang reribed. Marga tumindake
mau mula akeh wong kang bisa ditulungi. Buta kang adate mangan manungsa, marga
saka pitulunganing Sutasoma, uga bisa dadi pangrasuk agama Buda kang bekti.
e. Parthayajña
Kitab kang
ora dingreteni sapa kang nganggit iki nyaritakake Pandhawa sawise kalah main
dhadhu, diina entek-entekan dening Kurawa. Pandhawa
banjur mlebu ing alas, Arjuna tapa ing Gunung Indrakila. Miturut Poerbatjaraka,
kakawin Parthayajña ditulis kira-kira taun 1350-1389.
f. Nitiçastra
Kitab kang
ora dingreteni kang nganggit iki isi piwulang budi pakerti.
g. Nirarthaprakreta
Kitab kang
diangit nganggo tembang iki isi piwulang kasampurnan. Miturut R.D.S. Hadiwidjana
kitab iki dianggit taun 1459 ing tanah perdikan Kencana, Surabaya sisih
kidul. Nanging dening Slametmuljana kitab iki dianggep padha karo kakawin Lambang.
h. Darmaçunya
Isine kitab iki yaiku filsafat lan mistik. Sangkala kang
ana ing buku kasebut dening R.D.S. Hadiwidjana dianggep nuduhake angka taun
1304 Saka utawa 1340 Saka (=1382 utawa 1418 Masehi). Ora dingreteni sapa kang
nganggit, nanging ana asma Malinata kang dening R.D.S. Hadiwidjana dianggep
asmaning guru India (kawaosa: Indhia) kang ngrembakakake ilmu ing kitab
kasebut.
i. Hariçraya
Kitab kang
dianggit ing taun 1496 Saka (1574 Masehi) iki dening R.D.S. Hadiwidjana isi
critane dianggep asale saka kitab Uttarakanda.
j. Tantu Panggelaran
Kitab iki
nyaritakake Bathara Guru (Siwa) ngutus Brahma lan Wisnu supaya tanah Jawa
diiseni manungsa. Marga tanah Jawa tansah gonjing, mula para dewa banjur
mindhahake Gunung Mahameru saka India (kawaosa: Indhia) menyang tanah Jawa. Nalika gunung mau digawa,
perangan-peranganing gunung akeh kang padha gogrog lan dadi gunung-gunung cilik
kang nyrambahi tanah Jawa, dene Gunung Mahameru mau dadi Gunung Semeru ing
sacedhaking Malang.
Wisnu banjur
jumeneng nata kang pisanan ing tanah Jawa, kanthi sesilih Kandiawan.
Panjenengane kang ngatur paprentahan, bebrayan agung, lan agama.
k. Calon Arang
Kitab Calon
Arang nyaritakake sawijining warandha aran Calon Arang.Calon Arang kang
urip ing jamane Prabu Erlangga, duwe anak wadon siji, Ratna Manggali
jenenge.Sanadyan Ratna Manggali ayu rupane, nanging ora ana kang wani nglamar
marga ibune dadi tukang teluh. Calon Arang rumangsa wirang marga anake kang wis
diwasa mau durung ana priya siji-sijia kang nakokake. Mula, Calon Arang banjur
gawe pageblug ing nagara kasebut. Awit saka pamundhute Prabu Erlangga, Mpu
Bharada bisa mrajaya Calon Arang sawise jimate Calon Arang dicolong dening
muride Mpu Bharada kang uga mantune Calon Arang.
l. Tanti Kamandaka
Isine
crita-crita kewan. Asal critane saka kitab Pancatantra saka India (kawaosa:
Indhia) sanadyan perangan ngarepe rada beda.
m. Korawaçrama
Kitab iki
nyaritakake Kurawa kang diuripake maneh sawise Bharatayuddha rampung, kepengin
males marang Pandhawa. Para kurawa diidini waton gelem nglakoni tapa kang
abot.Para Kurawa lunga menyang alas saprelu tapa-brata. Crita iki rampung
sadurunge Kurawa bisa males marang Pandhawa.
n. Bubhuksah
Kitab Bubhuksah
nyaritakake Bubhuksah lan Gagang Aking, kakang adhi kang beda-beda panemune
ngenani carane nggayuh kasampurnan. Loro-lorone padha-padha tapa. Bubhuksah
gelem mangan apa bae kang bisa dipangan, klebu kewan; dene Gagang Aking mung
mangan godhong-godhongan, iku bae mung kanggo njaga supaya aja nganti mati
keluwen.
Sawijining
wektu Bubhuksah lan Gagang Aking ditekani macan putih utusane Bathara Guru.
Marang Bubhuksah lan Gagang Aking macan putih mau kandha yen kepengin mangan
daging manungsa. Krungu tembunge macan putih, Gagang Aking mangsuli yen ta
macan putih mangan dheweke, bakal ora ana gunane marga awake Gagang Aking kuru
aking. Nanging ora mangkono tumraping Bubhuksah.Bubhuksah kang lemu ginuk-ginuk
tanpa mangu-mangu sumadya dipangan dening macan putih. Macan putih ora sida
mangan Bubhuksah marga ancase pancen mung nodhi.
Sawise
ditodhi mangkono, Bubhuksah digendhong dening macan putih, digawa menyang
swarga, dene Gagang Aking diidini melu nanging dikon mlaku dhewe. Swarga kang
dienggoni Bubhuksah lan Gagang Aking uga beda.
o. Pararaton
Buku iki
sakawit ancase didadekake buku sejarah.Emane dene isine akeh kang asipat
dedongengan.Wiwitane nyaritakake Ken Arok kang nduweni kaluwihan sarwa
gaib.Banjur nyaritakake Raden Wijaya wiwit melu Kertanagara nganti dadi ratu
Majapahit. Dicritakake uga Jayanagara lan mbalelane Rangga Lawe lan Sora, klebu
perang Bubat. Kitab iki dipungkasi cathetan ngenani urut-urutaning ratu
Majapahit sawise Hayam Wuruk.
p. Dewaruci
Nyaritakake
Bima lunga menyang sagara, ketemu karo naga Nabatnawa lan tempuh ing prang.
Nabatnawa kalah, mati dening Bima.Bima ketemu karo Dewaruci kang banjur dikon
manjing ing salirane Dewaruci.Bima entuk wejangan saka Dewaruci.
Buku kang
ora dingreteni sapa kang nganggit, ditulis ngango tembang gedhe kira-kira jaman
Majapahit akhir.
q. Sundayana
Kitab Sundayana nyaritakake
ratu Sunda (kawaosa: Sundha), Sri Baduga Maharaja, kang teka ing Majapahit
saprelu ngater putrane putri, Dyah Pitaloka, kang sakawit arep digarwa dening
Hayam Wuruk, nanging wusanane diprajaya ing Bubat, sacedhake Majapahit.
r. Panji Wijayakrama
Nyaritakake
riwayate Raden Wijaya nganti dadi ratu ing Majapahit.
s. Ranggalawe
Kitab iki
nyaritakake mbalelane Rangga Lawe saka Tuban marang Prabu Jayanagara.
t. Sorandaka
Isine kitab
iki nyaritakake Sora saka Lumajang kang mbalela marang Prabu Jayanagara.
u. Pamancangah
Kitab iki
isi sejarahe para Dewa Agung saka kraton Gelgel, Bali.
v. Usana Jawa
Kitab iki
nyaritakake Bali kang ditungkulake dening Gajah Mada lan Arya Damar, banjur
njaga ayem tentreming Bali kanthi cara mrajaya ratuning buta, Maya Danawa, lan
pindhahing kraton Majapahit menyang Gelgel.
w. Usana Bali
Kitab Usana
Bali nyaritakake mowat-mawuting Bali marga saka ganasing sang danawaraja Maya
Danawa. Buta iki tansah ngamuk kanthi cara gonta-ganti wujud, nanging wusanane
bisa diprajaya dening para dewa.
Ana candhake:
http://mulyonoatmosiswartoputra.blogspot.com/2013/12/icip-icip-kasusastran-jawa-16.html
[1])Sumanasāntakaasale saka tembung sumanasa
lanantaka.Sumanasa tegese kembang;antakategese mati. Dadi sumanasāntaka
ateges mati marga kembang.
[2])Kolofonyaiku katrangan kang ana ing
pungkasaning serat carik (Ind.: naskah) kang adate ngemot bab asmaning
panganggit, kang kagungan utawa kang nyalin (kang mutrani) serat mau, sarta
papan lan wektu serat kasebut diputrani.
Tidak ada komentar :
Posting Komentar