BAB 24
C A
N D R A
Candra tegese
rembulan, marna, warni (priksanana Kamus
Kawi‑Jawa anggitane C.F.
Winter Sr.). Tembung nyandra tegese amarna utawa nggambar kaendahan
utawa kaanan sarana pepindhan.
Ing
Bab XX disebutake manawa pepindhan iku ukara kang ngemu surasa mirib utawa
memper. Kang ditengenake ing pepindhan yaiku dhapukaning ukara kang kudu ngemu
surasa memper. Nanging tumrap candra dudu dhapukaning ukara kang ngemu surasa
mirib utawa memper kang ditengenake. Dudu kuwi. Pepindhan mau mung kanggo
sarana olehe amarna utawa nggambar kaendahan utawa kaananing apa ta apa. Dene
kang luwih ditengenake yaiku gegambaraning kaendahan utawa kaanan.
Kang lumrah dicandra yaiku:
a.
Perangan badaning manungsa utawa prakara kang
gega-yutan karo manungsa;
b. Kaananing alam;
c. Candra tumrap
liya‑liyane.
Murih
cethane, ing ngisor iki diwenehi tuladha bab‑bab kang lumrah dicandra.
A.
PERANGAN BADANING MANUNGSA UTAWA PRAKARA KANG GEGAYUTAN KARO MANUNGSA
1. Candra perangan badaning manungsa.
a.
Rema memak ngandhan‑andhan
semu wilis.
b. Asta nggendhewa
denta.
c. Pamulu pindha
prada binabar.
d. Grana rungih pindha kencana pinatar.
e. Eseme pindha
madu pinusthika.
f. Idepe tumengeng
tawang.
Sadurunge ngrembug bab candra luwih dawa, prelu
disumurupi yen kang diaturake ing dhuwur iku tuladha candra kang nganggo basa
rinengga. Nanging prelu disumurupi uga yen candra iku ora kudu nganggo basa
kang dakik‑dakik. Sandayan basa lumrah uga kena dienggo nyandra. Upamane:
a. Alise nanggal
sapisan.
b. Athi‑athine
ngudhup turi.
c. Bangkekane
nawon kemit.
d. Bathuke nyela
cendhani.
e. Drijine mucuk
eri.
f. Irunge ngudhup
turi.
g. Jogede merak
kesimpir.
h. Kempole
ngembang bakung.
i. Kempole
ngembang pudhak.
j. Lakune kaya
macan luwe.
k. Lambene manggis
karengat.
l. Lambene nggula
satemplik.
m. Lembeyane
mblarak sempal.
n. Lengene
nggendhewa pinenthang.
o. Mripate ndamar
kanginan.
p. Pundhake nraju
emas.
q. Pipine nduren
sajuring.
r. Payudarane
nyengkir gadhing.
s.
Polatane ruruh jatmika arang
ngandika.
t. Rambute
ngembang bakung.
u. Rambute
ngandhan‑andhan.
v. Swarane ngombak
banyu.
w. Swarane nurut
usuk.
x. Sinome micis
wutah.
y. Untune miji
timun.
z. Uwange nyangkal
putung
2. Candrane wong minum
a. Eka padmasari.
Candrane
wong minum sasloki kang agawe sumringahing rai, pepindhane kaya sumringahing
kembang trate.
(Padma = kembang trate kang awarna abang. Kembang trate kang awarna putih arane kumuda, dene kang
awarna biru arane tunjung).
b. Dwi amartani.
Candrane wong minum rong sloki kang marakake ora gampang mati.
(Amartani, saka a lan martani. A tegese
ora; martani tegese mati. Eling tembung: Amrta).
c. Tri kawula busana.
Candrane wong minum telung sloki kang wiwit darbe
solah kang nganeh‑anehi, pepindhane kaya abdi kang manganggo sacara bendarane.
(Ing
jaman biyen, sandhang panganggone manungsa dibedakake manut drajat lan
pangkate).
d. Catur wanara rukem.
Candrane
wong minum patang sloki, solahe kaya dene kethek kang methangkrong ing wit
rukem, swarane warna‑warna
e. Panca sura panggah.
Candrane
wong minum limang sloki, ora duwe rasa was‑sumelang, keduga yen ta dikona
nadhahi gegaman.
f. Sad guna weweka.
Candrane wong minum nem sloki, ilang pangati-atine lan
kaprayitnaning batin.
g. Sapta kukila warsa.
Candrane
wong minum pitung sloki, pepindhane kaya manuk kang kodanan, njedhindhil amarga
kringeten.
(Sapta = pitu; kukila = manuk; warsa =
udan).
h. Astha sacara‑cara.
Candrane
wong minum wolung sloki kang wis tinggal kasusilan.
i. Nawa gra lupa.
Candrane
wong minum sangang sloki kang awake wis tanpa daya, bebasan wis ilang
bebayuning angga.
j.
Dasa yaksa mati (ana
kang ngarani: dasa buta mati).
Candrane wong minum sapuluh sloki, pepindhane kaya buta
kang wis mati, nglegorong meneng bae, ora obah ora mosik.
3. Candrane wong wis sepuh
Pethikan
saka buku Sastra Gita Wicara anggitane
Ki Hadiwijana ing ngisor iki isi candrane wong kang wis sepuh.
Nadyan ndungkap surupe,
srengenge sumeh semune,
krana wus akeh labuhe,
para wredha mangkono iku gambare.
4.
Candra ing padhalangan, gegambaran candraning manungsa lan kang gegayutan karo manungsa
a. Candraning wadyabala kang
arsa andon yuda
Lah
ing kana ta wau, wus laju lampahe para prajurit ing Dwarawati. Untaping
wadyabala anglur selur, tinon saking mandrawa lir‑pendah sela blekithi, (sela
watu blekithi semut, lir semut lumakweng saluhuring watu, ndalidir)[1]
datan ana pedhote. Prajurit sajuru‑juru datan kena carup wor. Kang busana
kresna kumpul padha ireng lir‑pendah dhandhang areraton. Kang busana wilis
kumpul padha ijo kaya cocak aneba. Kang busana rekta kumpul padha abang, katon
abra markata kaya wukir kawelagar. Abra busananing wadya, tinon saking mandrawa
kadi panjrahing puspita.
Kelaping
kekandha cawuh lan klebeting bandera lelayu miwah bawat candrane kaya wredu
gangga sasra. Wredu lintah, gangga banyu, sasra sewu, kaya lintah sewu aneng
banyu bareng kumelap. Swaraning janma mawor lan kropyaking watang gathik
krincing kendhali miwah pangriking kuda barung lan swaraning slompret tambur
gong beri, umyung mawurahan yayah warsa kinteki. Warsa udan, kinteki pajaten,
kadi jawah narajang wana pajaten. Nyarangaping tumbak bedhil miwah dedering
bandera lelayu, kadi jati ngarang. Baleduging lampah, peteng angampak‑ampak
pindha mendhung.
(Pakem Padhalangan Lampahan Wahyu Purba
Sejati, anggitane Ki Siswoharsoyo)
b. Candrane satriya Pringgadani, Raden Gathutkaca
Lah ing kana ta wau, nata
Pringgadani Prabu Anom Gathutkaca arsa ngambah dirgantara ngrasuk busana.
Apa
ta busanane Raden Gathutkaca: gelung minangkara cinandhi rengga kinancingan
retna sinangga praba. Badhong giwangkara jamang mas tundha tiga kinancingan
garudha mungkur utah-utahane kinara wista ing sesotya, anting-anting retna
sumping kancana pinindha gegubahan surengpati, sangsangan naga karangrang
dawala ngiras tetali, kelat bau naga mangsa gelangkana rangkep salumpringan,
kampuh berem pinerem‑mas (pinaremas, Mul.), uncal wastra uncal retna, ngumbar kunca
sembulihan numpang curiga. Paningset renda jenar gubeg. Kroncong sarparaja
sampat samapta busanane Gathutkaca. Sigra
ngrasuk busana peparinging dewa: kotang antrakusuma kuwasa ngambah
dirgantara, caping basunanda kuwasa udan ora kodanan panas ora kapanasan,
tlumpah pada kacarma lungsungane Sang Hyang Antaboga, kuwasa ngambah lemah
sangar kayu aeng angluhuri kang singit‑singit datan ana prabawane. Kocap
kacarita sigra angencengi busananira, cancut taliwanda tinangsulaken sarira. Anetepaken jejamange ngencengi
badhonge. Sigra ngulur uncale, nglongsor clanane, tumenga ing akasa, ndedel
madal pratiwi, sumusup ing jaladara,
kebat kaya kilat, kesit kaya thathit.
(Pedhalangan Jangkep Sadalu Muput Lampahan
Purbaningrat, anggitane Ki Slamet Soetarso)
5.
Candrane Dewi
Ciptarasa
Mijil
1.
Ri sampunnya
siram sang dewi
gya
salin panganggo
arja
sinjang cindhe jo godhonge
kasemekan
kang jingga rinukmi
sengkang
gumyur adi
penunggul
herlaut.
2. Dhasar ayu karengga sang dewi
busana di kaot
lir hapsari sang ayu citrane
kang wadana lir purnama sasi
riyem‑riyem keksi
apepilis wungu.
3. Alis ngroning imba netra (n)jait
alindri sumorot
rema panjang tumibeng jengkune
ngandhan‑andhan muyek semu wilis
ukel kinetebing
sekar gandanya rum.
4. Waja anglir mutyara ing
ranggit
renyep‑renyep tinon
kadya manggis karengat lathine
grana rungih talingan amanis
idepnya nglangeni
pan tumengeng luhur.
5. Sasinome angembang giyanti
micis wutah tinon
pan awelar awijang jajane
kang pembayun anglir cengkir gadhing
mentheg‑mentheg manik
jangga anglung gadhung.
6. Darijine alus mucuk eri
kalpika bang ijo
mirah inten nila widurine
herbumi munggeng dariji manis
tinon ting karelip
mutyara ngenguwung.
7. Datan telas winuwus ing tulis
candrane sang sinom
kirang papan alangkung warnane
……………………
(Raden Kamandaka)
B.
KAANANING ALAM
Candra kang gegayutan karo
kaananing alam iku akeh banget cacahe,
kaya ta: candraning alam ing padesan, ing pagunungan, ing sagara, ing wayah
esuk, ing wayah sore, ing wayah bengi lan sapanunggalane. Nanging apa kang
kasebut ing dhuwur ora arep karembug kabeh ing kene, jalaran karoncen yen ta
ditulis siji‑siji ana ing buku iki.
Ing ngisor iki
tuladha sawatara kang ana gegayutane karo candraning alam.
1. Candrane gapura Kraton Ngastina
.................................................
Marma sang nata kandheg
sangajenging gapura, amirsani uparengganing wiwara, kinarya nylimur
sungkawaning driya.
Sapinten genging gapura,
watara ana sapucuking wukir Mahameru, inggile ngungkuli pucang lan tirisan.
Puncaking gapura sinungan maniking warih gengnya sepuh jenggi, rebut sorot lan
sunaring bagaskara. Siraping parunggu sari, adeg‑adeg wesi balitung, tebeng
tembaga rinaja werdi. Tulundhag akik bang ajejobinan. Korining gapura sinung
gambar wewangunan, lamun menga kang kori kadi bedhang lagi semayan, yen minep
pindha panganten apepasihan.
Pipining gapura sinungan
gupala parunggu sari sakembaran rinambutan kawat binrengosan kawat. Netra
kumala, untu jatha salaka menur. Ingilat‑ilatan mas jingga, sami cinepengan
gada. Kuping jinara trusing irung, den‑iseni bremara miwah bremari. Marma yen
menga minebing kori, geroting lawang brengengenging kombang gereng-gereng
pindha yaksa arsa nubruk. Tembene kang uninga, sirna sipating gupala, yayah
Cingkarabala Balaupata kang tengga kori sela matangkep.
Plataraning gapura
sinebaran mirah nila pakaja hergeni, mila yen kinarya lumampah, kesandhunging
pada pating galebyar pating pancurat pindha kartika rebut sasana. Dhasar
nagari Ngastina papan
gasik aradin, wonten umbul
tinalangan, toyane den‑jogken sajroning pura kinarya padusane para dyah. Saben
hari Soma miwah Respati, sabubaring pasewakan, ilining toya gandane arum
angambar labet kalun-turan konyohe para bedhaya srimpi ingkang sami adus. Layoning sekar kadi sarah,
marma sajroning pura datan ana ganda kang kuciwa.
Saking
gunging sesotya nawa retna ingkang kinarya rengganing pura, nganti datan
kantenan siyang dalunipun. Yen ratri pindha purnama sidhi, yen rina sangsaya
anelahi. Mangkana, sang nata wus tutug dennya mirsani uparengganing gapura gya
sasmita dhateng parekan ingkang anjajari kinen atur uninga sri narendra garini.
(Pakem Pedhalangan Lampahan Makutharama, anggitane Ki Siswoharsoyo)
2. Candrane wana Kandhawa
…………………………………………………………
Tri makandheh para
Pandhawa kang wus manjing telenging wana Kandhawa. Alas gung liwang‑liwung,
wiwit ngare lengkeh‑lengkehing pareden tekan pucuking aldaka, kebekan garumbuling
kekayon ageng‑ageng. Pang‑pang anyalanggrang atumpang bebandhungan maewu‑ewu yojana jembare. Godhong ngrenggep
ngrembuyung pinulet penjalin cacing, bundhet lan bebondhotaning ri bandhil
temah pepet arapet, sacengkang tan ana sela. Jroning wana temah peteng
labet tan kasunaran dening Hyang Pratanggapati.
Ampak‑ampak
nanggameng ngendhanu dadi ampuhan. Rina wengi sumirat bun lawan udan, katiga
rendheng datan prabeda. Yen ta salah mangsa saben‑saben angebda dadi prahara,
keh kayon gung sempal kaprapal tanapi sol. Ron-ronan kabur sumawur mbelasah
dadi sarah tumpuk matimbun, satirisan kandele, mangka dadi pandhelikaning buron
mawa wisa. Datan mokal yen ta resrespoh sabantal‑bantal, betatung sabumbung
petung pacete sakadut‑kadut, keh sarpa pating talosor, manyawak anapak‑napak,
senuk, sona, bihal adal‑adal pating jranthal, ranggutan pating pethangkrong.
Sadhengaha kang kaceblok sakabehing gegremet mubal angebyuk‑ngruyuk, saweneh
nyakot, ngentup, anesep rah tapis tan kari satetes. Marma kawentar yen ta wana
Kandhawa gawat kaliwat bebasan sato mara mati, janma mara keplayu.
................................................................
(Serat Pakeliran Lampahan Pandhawa Nugraha
anggitane Suratno lan Sogi Sukidjo)
3.
Candrane mangsa
a. Sotya murca saking embanan
Candrane mangsa Kasa (22 Juni ‑ 1 Agustus = 41 dina). Ing
mangsa iki akeh wit‑witan padha brindhil. Sotya pepindhane gegodhongan, embanan
pepindhane wite. Dadi, gegodhongan padha gogrog saka ing wite.
b. Bantala rengka
Candrane
mangsa Karo (2 Agustus ‑ 24 Agustus = 23
dina). Bantala tegese lemah, rengka tegese mlethek, nela. Ing mangsa iki
lumrahe lemah padha nela.
c. Suta manut ing bapa
Candrane mangsa Katelu (25 Agustus – 17 September = 24
dina). Lung‑lungan, kaya ta: uwi, gembili, lan
gadhung wiwit katon padha mrambat, padha nurut lanjaran. Suta pepindhane
lung‑lungan, bapa pepindhane rambatan utawa lanjarane.
d. Waspa kumembeng jroning kalbu
Candrane mangsa Kapat (18
September ‑ 12 Oktober = 25
dina). Ing mangsa iki tuk‑tuk padha buntet. Lire, wiwit angel banyu. Saupama
gawea sumur, bisane nganti metu banyune
iya kudu jero banget. Waspa pepindhane banyu tuk, kumembeng pepindhane ora
gampang metu, dene kalbu iku pepindhaning tuke utawa sumbering banyu.
e. Pancuran emas sumawur ing
jagad (ana kang nambahi: raya).
Candrane mangsa Kalima (13 Oktober ‑ 8 Nopember = 27
dina). Ing mangsa iki udan wiwit tiba. Para kadang tani ngarani mangsa labuh.
Iya ing mangsa iki para kadang tani padha wiwit ngolah lemah. Udan kang wiwit
tiba iku dipindhakake pancuran emas. Sajake, marga udan isih arang‑arang,
dianggep isih larang kaya dene larange emas.
f. Rasa mulya kasucian.
Candrane mangsa Kanem (9 Nopember ‑ 21 Desember = 42
dina). Ing mangsa iki akeh woh‑wohan kang enak mirasa.
g. Wisa kentar ing maruta (ana kang ngarani: Wisa
kentir ing maruta).
Candrane mangsa Kapitu (22 Desember ‑ 2 Pebruari = 43 dina). Ing mangsa iki akeh lelara.
Mbokmanawa lelara mau disababake saka udan kang nggrejih terus. Wisa
pepindhaning wijine lelara, dene kentar ing maruta utawa kabuncang ing angin
pepindhaning wijine lelara kang sumebar tekan ing ngendi‑endi.
h. Anjrah jroning kayun
Candrane mangsa Kawolu (3 Pebruari ‑ 28/29 Pebruari =
26/27 dina). Mangsa iki mangsane kucing padha gandhik.
i. Wedharing wacana mulya
Candrane mangsa Kasanga (1 Maret ‑ 25 Maret = 25 dina).
Ing mangsa iki akeh gareng padha muni, gangsir padha ngenthir. Wedharing tegese
wetune, wacana tegese gunem (ing kene karepe: uni), dene mulya tegese luhur
utawa linuwih (ing kene karepe: apik).
j. Gedhong mineb jroning kalbu
Candrane mangsa Kasapuluh (26 Maret ‑ 18 April = 24 dina). Ing mangsa iki akeh kewan
padha meteng, manuk padha ngendhog.
k. Sotya sinarawedi
Candrane mangsa Dhestha utawa Kasawelas (19 April ‑ 11
Mei = 23 dina). Ing mangsa iki akeh manuk padha ngloloh. Sotya tegese inten,
sinarawedi tegese digosok. Sotya pepindhane anak manuk, sinarawedi pepindhane
diloloh.
l. Tirta sah saking sasana
Candrane mangsa Saddha utawa Karolas (12 Mei ‑ 21 Juni = 41 dina). Ing mangsa iki prasasat
ora ana wong kringeten marga lagi
mangsa bedhidhing. Kosokbaline,
ing mangsa iki kepara akeh wong kadhemen. Tirta kang ateges banyu
pepindhane kringet; sah tegese pedhot, oncat, bundhat, kesah, ora ana; sasana
kang ateges papan‑panggonan pepindhane awak.
C.
LIYA‑LIYANE
1.
Candrane danawa
Anenggih nagari ing pundi
ingkang gantya den‑ucapaken, wonten gegempalaning carita, titahing dewa awarni
nata yaksa, ajejuluk Prabu Kalawredati, angadhaton ing Giridhasar, nuju miyos
sineba ing wadya kuswa, kathah para bupati danawa, lumrah tan pasah tapak
paluning pandhe, sisaning gurinda tanapi tedhasing kikir, saweneh mantri yaksa
adadar‑dadar, siring pedhang unclang badhama, saweneh ngumbulaken sela ageng
samaesa, tibane tinadhahan asta, sami karya pangeram‑eram, sabuk ula lanang
sumping pring sadhapur, teka pating jalemprak mungging alun‑alun. Mila kathah
jajahan amanca nungkul dhateng nagari Giridhasar, pranyata Prabu Kalawredati
ageng ruhur sarira pindha prabata, netra kadya surya kembar, grana kadya
canthiking baita, tutuk kadya lenging guwa, yen segu lir galudhug petak apindha
gelap, angrasuk busana jamang mas sungsun tiga, kelat bau anting kencana
cinawi, gelang kana
sinungsun calum-pringan, supe tajug sakembaran, kroncong geng pindha awak
sarpa, sangsangan gandhuwara, lur‑ulur raga karangrangan
dawala ngiras tetali, kampuh jingga pinaremas, kiswa den‑ore anumpang wentis,
imba sirung matepung, godheg wok asimbar jaja, kumbala capang pindha taru lata
kang tepung tepi wiwaraning guwa, kaididan uswa pindha taru katiyup ing maruta
kumitir anut panggerenging swara.
……………………………………………………………
(Jaladara Rabi, anggitane Ki
Reditanaya)
2. Tuladha candra liyane
a. Surake mbata rubuh
Surake wong
akeh tur bebarengan, pepindhane kaya swaraning rubuhe tumpukan bata.
b. Tulisane ngetumbar
Tulisane
(karepe: tulisan Jawa) sajak bunder kaya ketumbar.
c. Tulisane mbata sarimbag
Tulisane
(karepe: tulisan Jawa) awangun pesagi‑pesagi kaya wanguning bata ijen‑ijenan.
d. Tulisane ngeri
Tulisane
(karepe: tulisan Jawa) lancip‑lancip kaya eri.
e. Pasugatane mbanyu mili
Pasugatane
kaya banyu mili, ora ana pedhote.
f. Wangsulane saur manuk
Wangsulane wong
akeh kang ora bebarengan, dadi kaya ocehing manuk pirang‑pirang, saur‑sauran.
-------------------------@-------------------------
Ana candhake:
Tidak ada komentar :
Posting Komentar