BAB
28
S A N G
K A L A N
Tembung sangkalan[1]) (asring kawaos: sengkalan) asale saka tembung sangkala lan panambang –an. Wondene tembung sangkala,
miturut Darusuprapta, kira-kira asale saka:
1.
Arane
Jaka Sangkala, iya Aji Saka, Prabu Saka utawa Prabu Isaka kang kalah perang lan
kapracondhang saka nagarane, yaiku India terus ngajawa. Tekane ing tanah Jawa
dipengeti angka taun 1.
2. Tembung sakakala kang diungkret, banjur diwuwuhi aksara irung ng. Dadi asale saka sakakala --> sakala --> sangkala. Sakakala tegese
petungan wektu miturut Saka, yaiku aran sawijining trah ing India (kawaosa:
Indhia). Taun Saka 1 diwiwiti taun 78 Masehi, ing jroning panguwasane Prabu
Salivahana.
3. Tembung sang lan kala. Sang kalebu tembung
pakurmatan, dene kala tegese wektu.
Dadi sang
kala tegese Sang
Wektu. Karepe, petungan taun
utawa tembung-tembung kang ngemu surasa angka taun.
Nanging yen ndulu
sejarah, sadurunge agama Islam teka ing tanah Jawa, wong Jawa wis nganggo
pananggalan bareng karo ngrembakane agama Hindhu, yaiku taun Saka, sajake
pangira-irane Darusuprapta kang angka 1 lan 2 luwih tinemu nalar.
Mbokmanawa marga araning taun kang dienggo dening wong-wong Jawa nalika
samono iku taun Saka, mula pengetan etunging taun kang kawujudake sarana
tetembungan utawa ukara diarani sangkalan.
A. JINISING
SANGKALAN
Yen ing dhuwur wis
disumurupi manawa sangkalan iku pengetan etunging taun kang ora katerangake
nganggo angka nanging sarana tetembungan, banjur kepriye carane nerangake?
Para leluhur kita anggone
nerangake etunging taun kasebut ana rong warna, yaiku:
1.
sarana tetembungan kang ngemu surasa etunging taun
lan diarani sangkalan lamba; lan
2. nganggo gambar utawa barang-barang utawa
wewangunan kang uga mengku karep etunging taun, diarani sangkalan memet. Geneya memet,
marga supaya bisa mangreteni etunging taun pira kang kacetha ing gambar,
barang-barang utawa wewangunan kasebut, kudu digoleki kaping pindho. Sapisan,
gambar utawa barang-barang utawa wewangunan kasebut kudu kawaca utawa
kadadekake tetembungan dhisik. Kapindho, sawise dadi tetembungan, tetembungan
mau kudu digoleki tegese supaya dadi etungan taun.
Sangkalan kang tinemu ing
“Serat Iber Dhumateng Kanjeng Pangeran Arya Hangabehi” kang kamot ing Serat-serat
Anggitan Dalem Kangjeng Gusti Pangeran Adipati Aria Mangkunagara IV ing
ngisor iki kalebu sangkalan lamba.
Mijil
Titi ingkang macapat
Pamijil
ing Akad Kaliwon
ping nembelas Saban
ing sasine
taun Ehe sangkala kang
warsi
cinatur luhuring
sarira sang prabu.
Tetembungan “cinatur
luhuring sarira sang prabu” ing pethikan kasebut nduweni watak
wilangan:
=> cinatur = 4;
=> luhuring = 0;
=> sarira = 8;
=> sang prabu = 1.
=> luhuring = 0;
=> sarira = 8;
=> sang prabu = 1.
Sawise tembung-tembung mau
dimangreteni watak wilangane, banjur kepriye carane ndadekake etungan taun?
Carane yaiku urutan angka-angka kasebut diwalik. Jalaran apa, awit
urutan-urutan mau saka kang paling ngarep yaiku ekan, dasan, atusan, lan ewon.
Dadi layang kiriman utawa serat iber saka K.G.P.A.A. Mangkunagara IV marang
K.P.A. Hangabehi ditulis ing taun 1804 Jawa (=1875 Masehi).
Banjur kaya ngapa wujude sangkalan
memet? Salah sawijining tuladha bisa dinulu ing kraton Surakarta. Ing sadhuwuring panggung sangareping kraton Surakarta ana gambar naga
ditumpaki wong. Gambar iki pigunane kanggo nuduhake arah angin. Nanging apa
mung kuwi thok kareping gambar mau? Pranyata ora! Gambar mau uga duwe karep
minangka pepenget digawene panggung kasebut. Gambar naga kang ditumpaki wong
mau ngemu karep “naga muluk tinitihan janma”. Ukara kasebut nduweni teges
etungan taun 1708 Jawa (=1781 Masehi), iya taun digawene wewangunan kasebut.
B. CANDRASANGKALA LAN SURYASANGKALA
Kaya kang wis kita
mangreteni bebarengan, taun-taun kang tau dienggo dening wong-wong utawa
bebrayan Jawa yaiku taun Saka, taun Hijrah, taun Jawa, lan taun Masehi. Taun
Saka yaiku taun kang dienggo dening bebrayan Jawa nalika agama Hindhu ngrembaka
ing tanah Jawa. Taun Hijrah yaiku taun kang dienggo dening wong-wong kang
ngrasuk agama Islam. Taun Jawa yaiku taun yasane Sultan Agung Hanyakrakusuma
kang mujudake gabungan antarane taun Saka lan taun Hijrah. Wondene taun Masehi
yaiku taun kang lumrah dienggo minangka pananggalan dening bebrayan agung
nagara kita.
Adhedhasar petungan wektu,
taun Saka lan taun Masehi kalebu taun-taun kang adhedhasar ubenging srengenge
(karepe: lakuning bumi ngubengi srengenge), dene taun Hijrah lan taun Jawa
kalebu taun-taun kang adhedhasar ubenging rembulan (karepe: lakuning rembulan
ngubengi bumi). Iya awit saka iku, yen maune pengetan etunging taun kang
kawujudake sarana tetembungan utawa ukara diarani sangkalan, banjur tuwuh
sesebutan kang luwih ciyut maneh, yaiku candrasangkala lan suryasangkala.
Candrasangkala yaiku sangkalan kang adhedhasar taun kang migunakake
petungan ubenging rembulan, dene suryasangkala yaiku sangkalan kang
adhedhasar taun kang migunakake petungan ubenging srengenge. Minangka tuladha,
manawa olehe gawe sangkalan mau didhasarake taun Jawa, mula sangkalan kasebut
diarani candrasangkala. Wondene anggone gawe sangkalan didhasarake taun Masehi
upamane, mula sangkalan mau diarani suryasangkala.
Prelu kawuningan,
pananggalan kang migunakake dhasar ubenging srengenge (kaya ta: taun Saka lan
taun Masehi), suwening wektune beda kalawan pananggalan kang migunakake dhasar
ubenging rembulan (kaya ta: taun Hijrah lan taun Jawa). Kang disebutake pisanan
jroning sataun lawase ana 365 utawa 366 dina, dene kang kapindho jroning sataun
lawase ana 355 dina.
C. TEMBUNG
KANG NDUWENI WATAK ANGKA
Kaya kang wis disebutake
ing ngarep, carane ndadekake etungan taun tumraping tembung-tembung kang ana
ing sangkalan yaiku diwiwiti saka buri banjur mangarep. Kang dadi paran
pitakonan yaiku: tembung apa bae kang nduweni watak wilangan?
Tembung-tembung kang
nduweni watak wilangan, kanggo gampanging rembug, yaiku:
=> Kang awatak 1
|
:
|
barang kang anane ing donya iki mung siji kaya ta: bumi
lan srengenge. Mangkono uga peranganing awak kang cacahe mung siji; barang
kang wangune bunder; manungsa.
|
=> Kang awatak 2
|
:
|
barang kang cacahe lumrahe ana loro, kaya ta: mripat,
tangan, kuping lan sapanunggalane.
|
=> Kang awatak 3
|
:
|
Geni utawa barang-barang kang ngetokake geni.
|
=> Kang awatak
4
|
:
|
Banyu utawa barang-barang kang ngemu banyu; tembung-tembung
kang nduweni teges “gawe”.
|
=> Kang awatak
5
|
:
|
buta; panah; angin.
|
=>Kang awatak
6
|
:
|
araning rasa; tembung-tembung kang nduweni teges “obah”,
tembung-tembung kang nduweni teges “kayu”; araning kewan asikil nem.
|
=> Kang awatak 7
|
:
|
gunung; pandhita; munggah; jaran.
|
=> Kang awatak 8
|
:
|
gajah; kewan rumangkang.
|
=> Kang awatak 9
|
:
|
dewa; barang-barang kang dianggep bolong.
|
=> Kang awatak
10 utawa 0
|
:
|
tembung-tembung kang nduweni teges “ora ana”; kang ateges
langit utawa dhuwur.
|
D.PANGRIMBAGING TEMBUNG KANG KANGGO SANG-KALAN
Sawise mangreteni
sawetara tembung kang nduweni watak wilangan, banjur kepriye carane ngrimbag
tembung kasebut supaya dadi tembung kang nduweni watak wilangan?
Miturut para ahli, ana
wolung cara ngrimbag tembung utawa tembung-tembung supaya nduweni watak
wilangan, yaiku adhedhasar:
a. guru dasanama, yaiku yen sawijining tembung nduweni teges kang padha
utawa meh padha, tembung-tembung mau dianggep padha watak wilangane. Tuladhane:
gunung,
ancala, prawata, ardi, lan arga kalebu tembung kang tegese
padha, mula tembung-tembung mau dianggep padha watak wilangane, yaiku 7;
b.
guru sastra, yaiku tembung kang tulisane padha, dianggep padha watak wilangane. Kaya
ta: tembung “esthi” kang ateges gajah lan “esthi” kang ateges
cipta, karsa. Tembung
mau padha-padha nduweni watak wilangan 8.
c.
guru wanda, yaiku tembung kang
pakecapane meh padha utawa wandane ana kang padha, dianggep nduweni watak
wilangan kang padha. Upamane tembung “waudadi” (=sagara) lan “dadi”. Sarehning pakecapane meh
padha, marga padha-padha ana pakecapan “dadi”, mula tembung mau dianggep
nduweni watak wilangan kang padha, yaiku 4.
d.
guru warga, yaiku tembung kang
kaanggep nunggal bangsa, tembung mau kaanggep nduweni watak wilangan kang
padha. Tuladhane: srengenge, rembulan, lan
lintang kalebu tembung kang nunggal bangsa, yaiku jinising planet,
mula tembung-tembung mau dianggep nduweni watak wilangan kang padha,
yaiku 1.
e.
guru karya, yaiku tembung kang
nuduhake pakartining salah sawijining barang, tembung mau kaanggep padha watak
wilangane karo watak wilangane barang mau. Tembung tangan upamane, nduweni watak wilangan 2. Awit
saka iku, tembung nabok kang mujudake
pakartining tangan, uga kaanggep nduweni watak wilangan 2.
f.
guru sarana, yaiku tembung kang nuduhake sarana kang kanggo nindakake
sawijining pakaryan, kaanggep nduweni watak wilangan kang padha karo pakaryan
mau. Tuladhane tembung panah. Tembung iki dianggep nduweni
watak wilangan 5 marga panah minangka salah sawijining
sarana pancakara ‘perang’ kang nduweni watak wilangan 5.
g.
guru darwa, yaiku tembung kaanan
kaanggep nduweni watak wilangan kang padha karo tembung kang kadunungan kaanan
mau. Panas
upamane, kalebu kaananing geni. Awit saka iku panas nduweni watak wilangan kang padha karo geni,
yaiku 3.
h.
guru jarwa, yaiku tembung kang
nduweni teges padha utawa memper karo tembung kang nduweni watak wilangan,
kaanggep padha wataking wilangane. Tuladhane tembung raos karo tembung raras. Tembung-tembung mau dianggep nduweni
watak wilangan kang padha, yaiku 6.
Kanggo apalan, ing ngisor
iki diwenehi tuladha tembung-tembung kang nduweni watak wilangan kang
dipethikake saka buku Katrangan Candrasangkala anggitane
Raden Bratakesawa kang dening T.W.K. Hadisoeprapta dijarwakake dadi Keterangan
Candrasengkala, kang kaiket
ing tembang dhandhanggula. Tembung-tembung ing sisih kiwa kalebu cakepane,
dene tembung-tembung ing sisih tengen tegese tembung-tembung ing sisih kiwa
mau. Wondene angka-angka kang kasebut ing ngisor iki nuduhake gatrane tembang
dhandhanggula.
WATAK
WILANGAN SIJI
1.
|
Tunggal
|
:
|
awor, siji
|
gusti
|
:
|
ratu, Allah
|
|
sujanma
|
:
|
tiyang linangkung
|
|
semedi
|
:
|
manekung, jubur
|
|
2.
|
Badan
|
:
|
awak
|
nabi
|
:
|
nabiullah, wudel
|
|
rupa
|
:
|
warni
|
|
maha
|
:
|
langkung, sanget, njarag
|
|
buddha
|
:
|
Sang Gotama, budi
|
|
3.
|
Niyata
|
:
|
yektos, nyata
|
luwih
|
:
|
langkung, linangkung
|
|
pamase
|
:
|
ratu
|
|
4.
|
Wong
|
:
|
tiyang
|
buweng
|
:
|
bunderan
|
|
rat
|
:
|
jagad
|
|
lek
|
:
|
tanggal, rembulan
|
|
iku
|
:
|
punika, buntut
|
|
5.
|
Surya
|
:
|
srengenge
|
candra
|
:
|
praceka, rembulan
|
|
kartika
|
:
|
lintang
|
|
bumi
|
:
|
siti
|
|
6.
|
Wiji
|
:
|
winih, sawiji
|
urip
|
:
|
gesang
|
|
ron
|
:
|
godhong
|
|
eka
|
:
|
siji
|
|
7.
|
Prabu
|
:
|
patut, sembada, ratu
|
kenya
|
:
|
prawan
|
|
nekung
|
:
|
ndhingkluk, semedi
|
|
8.
|
Raja
|
:
|
ratu
|
putra
|
:
|
anak
|
|
sasa
|
:
|
lintang, banter
|
|
dhara
|
:
|
lintang, prawan, weteng
|
|
9.
|
Peksi
|
:
|
manuk
|
dara
|
:
|
manuk dara, weteng
|
|
tyas
|
:
|
ati
|
|
wungkul
|
:
|
wetah
|
|
sudira
|
:
|
kendel
|
|
budi
|
:
|
pikir
|
|
10.
|
Wani
|
:
|
purun, kendel
|
hyang
|
:
|
dewa, Allah
|
|
jagad
|
:
|
buwana, donya
|
|
nata
|
:
|
ratu.
|
WATAK
WILANGAN LORO
1.
|
Asta
|
:
|
tangan, cepeng
|
kalih
|
:
|
loro
|
|
ro
|
:
|
kalih
|
|
nembah
|
:
|
nyembah
|
|
ngabekti
|
:
|
nyembah
|
|
2.
|
Netra
|
:
|
mripat
|
kembar
|
:
|
sami
|
|
myat
|
:
|
ningali
|
|
mandeng
|
:
|
ningali
|
|
nayana
|
:
|
ulat, mripat
|
|
3.
|
Swiwi
|
:
|
elar
|
lar
|
:
|
wulu, swiwi, indhak
|
|
sikara
|
:
|
aru biru, tangan
|
|
gandheng
|
:
|
kanthet
|
|
4.
|
Paksa
|
:
|
kedah, sisi, bau
|
apasang
|
:
|
masang, sapasang
|
|
sungu
|
:
|
singat
|
|
5.
|
Athi-athi
|
:
|
athi-athi
|
talingan
|
:
|
kuping
|
|
dresthi
|
:
|
alis, cidra
|
|
6.
|
Carana
|
:
|
athi-athi, rerenggan
|
tangan
|
:
|
tangan
|
|
karna
|
:
|
kuping
|
|
7.
|
Bau
|
:
|
lengen
|
suku
|
:
|
sikil
|
|
caksuh
|
:
|
teluh, mripat
|
|
8.
|
Mata
|
:
|
mripat
|
paningal
|
:
|
pandeleng, mripat
|
|
locana
|
:
|
mripat, luh
|
|
9.
|
Ama
|
:
|
pasu, weri, meksa
|
nebah
|
:
|
nebih, nebak, ngelud
|
|
karnan
|
:
|
remen, kuping
|
|
ngrengga
|
:
|
ndandosi
|
|
panganten
|
:
|
panganten
|
|
dwi
|
:
|
kalih
|
|
10.
|
Kanthi
|
:
|
mawi, gandheng
|
buja
|
:
|
bau, tedha
|
|
bujana
|
:
|
sesegah.
|
WATAK
WILANGAN TELU
1.
|
Bahni
|
:
|
latu
|
tiga
|
:
|
telu
|
|
ujwala
|
:
|
cahya, urub
|
|
kaeksi
|
:
|
katingalan
|
|
2.
|
Katon
|
:
|
katingalan
|
murub
|
:
|
murub
|
|
dahana
|
:
|
latu
|
|
payudan
|
:
|
paprangan
|
|
3.
|
Katingalan
|
:
|
katon
|
kaya
|
:
|
kados, pamedal
|
|
benter
|
:
|
panas
|
|
4.
|
Nala
|
:
|
manah, latu
|
uninga
|
:
|
sumerep, obor?
|
|
kawruh
|
:
|
kasagedan
|
|
5.
|
Lir
|
:
|
kados
|
wrin
|
:
|
sumerep
|
|
weda
|
:
|
pakem, wulang, kawruh
|
|
naut
|
:
|
nyaut, mangsuli
|
|
nauti
|
:
|
cacing, mangsuli
|
|
6.
|
Teken
|
:
|
teken
|
siking
|
:
|
upet, teken
|
|
pawaka
|
:
|
latu
|
|
7.
|
Kukus
|
:
|
kebul
|
api
|
:
|
latu
|
|
apyu
|
:
|
latu
|
|
8.
|
Brama
|
:
|
latu
|
rana
|
:
|
paprangan, aling-aling, estri
|
|
rananggana
|
:
|
paprangan
|
|
9.
|
Utawaka
|
:
|
latu
|
uta
|
:
|
lintah
|
|
ujel
|
:
|
welut
|
|
kobar
|
:
|
kabesmi
|
|
agni
|
:
|
latu
|
|
10.
|
Wignya
|
:
|
saged
|
guna
|
:
|
linangkung, saged, paeka, paedah
|
|
tri
|
:
|
tiga
|
|
jatha
|
:
|
gimbal, siyung, wadhah.
|
WATAK
WILANGAN PAPAT
1.
|
Catur
|
:
|
canten, sakawan
|
warna
|
:
|
rumpaka, toya, bangsa
|
|
wahana
|
:
|
tumpakan, wedhar, teges
|
|
pat
|
:
|
sakawan
|
|
warih
|
:
|
toya
|
|
2.
|
Waudadi
|
:
|
saganten
|
dadya
|
:
|
dados
|
|
keblat
|
:
|
keblat
|
|
papat
|
:
|
sakawan
|
|
3.
|
Toya
|
:
|
banyu
|
suci
|
:
|
resik
|
|
udaka
|
:
|
toya
|
|
we
|
:
|
toya
|
|
4.
|
Woh
|
:
|
woh, jawah
|
nadi
|
:
|
lepen, saganten
|
|
jladri
|
:
|
saganten
|
|
sindu
|
:
|
toya
|
|
5.
|
Yoga
|
:
|
anak, prayogi, jaman
|
gawe
|
:
|
damel
|
|
tlaga
|
:
|
tlaga
|
|
her
|
:
|
toya
|
|
wening
|
:
|
bening
|
|
6.
|
Udan
|
:
|
jawah
|
bun
|
:
|
bun, awun-awun
|
|
tirta
|
:
|
toya
|
|
marta
|
:
|
bening, asrep
|
|
7.
|
Karya
|
:
|
damel
|
sumber
|
:
|
sumber, belik
|
|
sumur
|
:
|
sumber
|
|
8.
|
Masuh
|
:
|
ngumbah
|
marna
|
:
|
ngucap, ngrumpaka
|
|
karti
|
:
|
damel
|
|
karta
|
:
|
raharja
|
|
9.
|
Jalaniddhi
|
:
|
saganten
|
samodra
|
:
|
saganten
|
|
udaya
|
:
|
saganten
|
|
tasik
|
:
|
pupur, saganten
|
|
10.
|
Tawa
|
:
|
wantah, tawar, tawi
|
sagara
|
:
|
saganten
|
|
wedang
|
:
|
toya dipunlatoni.
|
WATAK
WILANGAN LIMA
1.
|
Pandhawa
|
:
|
putraning Pandhu
|
lima
|
:
|
gangsal
|
|
wisikan
|
:
|
bisikan, gulingan
|
|
gati
|
:
|
tata, prelu, ulah
|
|
2.
|
Indri
|
:
|
angin silir-silir
|
indriya
|
:
|
manah, pancadriya
|
|
warastra
|
:
|
lelandhep, jemparing
|
|
wrayang
|
:
|
jemparing
|
|
3.
|
Astra
|
:
|
dedamel, jemparing
|
lungid
|
:
|
landhep, lancip
|
|
sara
|
:
|
dedamel, jemparing
|
|
sare
|
:
|
tilem
|
|
4.
|
Guling
|
:
|
tilem, glundhung
|
raksasa
|
:
|
danawa
|
|
diyu
|
:
|
danawa
|
|
5.
|
Buta
|
:
|
danawa
|
galak
|
:
|
galak
|
|
wil
|
:
|
danawa enem
|
|
yaksa
|
:
|
danawa
|
|
yaksi
|
:
|
danawa estri
|
|
6.
|
Saya
|
:
|
langkung, paeka, pirantos
|
wisaya
|
:
|
paeka, pirantos
|
|
bana
|
:
|
wana, jemparing
|
|
7.
|
Jemparing
|
:
|
panah
|
cakra
|
:
|
jemparing bunder, cipta
|
|
hru
|
:
|
jemparing
|
|
8.
|
Tata
|
:
|
trap, angin
|
nata
|
:
|
ngewrat
|
|
bayu
|
:
|
otot, angin
|
|
bajra
|
:
|
dedamel, angin
|
|
9.
|
Samirana
|
:
|
angin
|
pawaka
|
:
|
angin
|
|
maruta
|
:
|
angin
|
|
angin
|
:
|
barat
|
|
10.
|
Panca
|
:
|
gangsal
|
marga
|
:
|
margi
|
|
margana
|
:
|
jemparing, Arjuna.
|
WATAK
WILANGAN NEM
1.
|
Rasa
|
:
|
raos, pangraos
|
nenem
|
:
|
nenem
|
|
rinaras
|
:
|
dipunpatut, dipunraos
|
|
artati
|
:
|
legi, dhandhanggendhis
|
|
2.
|
Lona
|
:
|
pedhes
|
tikta
|
:
|
pait
|
|
madura
|
:
|
legi
|
|
sarkara
|
:
|
gendhis, legi
|
|
3.
|
Amla
|
:
|
kecut
|
kayasa
|
:
|
sepet
|
|
karaseng
|
:
|
kraos ing
|
|
4.
|
Oyag
|
:
|
ebah
|
obah
|
:
|
ebah
|
|
nem
|
:
|
nenem
|
|
kayu
|
:
|
kajeng, wit
|
|
5.
|
Wreksa
|
:
|
kajeng, wit
|
glinggang
|
:
|
kajeng tinegor
|
|
prabatang
|
:
|
kajeng rebah
|
|
oyig
|
:
|
oyag, ebah
|
|
6.
|
Sad
|
:
|
nenem
|
anggas
|
:
|
walang, glinggang
|
|
anggang-anggang
|
:
|
anggang-anggang
|
|
7.
|
Mangsa
|
:
|
wektu, panedhanipun kewan galak
|
naya
|
:
|
ulat, mangsa kanem
|
|
retu
|
:
|
pait, geger
|
|
8.
|
Wayang
|
:
|
ringgit, ebah
|
winayang
|
:
|
dipuncara ringgit, dipunebahaken
|
|
anggana
|
:
|
ijen, tawon
|
|
9.
|
Ilat
|
:
|
lidhah cleret, lidhah lesan
|
kilat
|
:
|
cleret
|
|
lidhah
|
:
|
ilat, kilat
|
|
lindhu
|
:
|
siti ebah
|
|
carem
|
:
|
campuhing sih, marem
|
|
manis
|
:
|
legi, sae, estri
|
|
10.
|
Tahen
|
:
|
kayu, ngampet, nandhang
|
osik
|
:
|
ebah, ebahing manah
|
|
karengya
|
:
|
kapireng, dipunrengoni.
|
WATAK
WILANGAN PITU
1.
|
Sapta
|
:
|
pitu, doya
|
prawata
|
:
|
redi
|
|
acala
|
:
|
redi
|
|
giri
|
:
|
redi, linangkung
|
|
2.
|
Ardi
|
:
|
redi
|
gora
|
:
|
tawon gung, ageng, redi
|
|
prabata
|
:
|
redi
|
|
himawan
|
:
|
redi, namaning redi
|
|
3.
|
Pandhita
|
:
|
tiyang tapa
|
pitu
|
:
|
pitu
|
|
kaswareng
|
:
|
kasebut, kajuwara
|
|
4.
|
Resi
|
:
|
tiyang suci, pandhita
|
sogata
|
:
|
segah, guru, pandhita
|
|
wiku
|
:
|
pandhita
|
|
5.
|
Yogi
|
:
|
prayogi, pandhita
|
swara
|
:
|
swanten, ungel
|
|
dwija
|
:
|
guru, pandhita
|
|
suyati
|
:
|
pandhita linangkung
|
|
6.
|
Wulang
|
:
|
pitutur
|
weling
|
:
|
wekas
|
|
wasita
|
:
|
pitutur, piwulang
|
|
7.
|
Tunggang
|
:
|
tumpak
|
turangga
|
:
|
kapal
|
|
gung
|
:
|
ageng
|
|
8.
|
Swa
|
:
|
kapal
|
aswa
|
:
|
kapal
|
|
titihan
|
:
|
tumpakan
|
|
kuda
|
:
|
kapal
|
|
9.
|
Ajar
|
:
|
pandhita, piwulang
|
arga
|
:
|
redi, regi
|
|
sabda
|
:
|
wicanten, swanten
|
|
nabda
|
:
|
wicanten, nyuwanten
|
|
angsa
|
:
|
banyak, tedhak, ndarung
|
|
muni
|
:
|
mungel, wicanten, pandhita
|
|
10.
|
Suka
|
:
|
bingah, aweh
|
biksu
|
:
|
lembu, pandhita
|
|
biksuka
|
:
|
lembu, pandhita.
|
WATAK
WILANGAN WOLU
1.
|
Astha
|
:
|
wolu
|
basu
|
:
|
tekek, sawer, dewa wolu
|
|
anggusthi
|
:
|
ngginem, ngrembag
|
|
basuki
|
:
|
wilujeng, ratuning sawer
|
|
2.
|
Slira
|
:
|
badan, menyawak
|
murti
|
:
|
sanget, linangkung, nyata, cecak
|
|
bujangga
|
:
|
pujangga, naga
|
|
manggala
|
:
|
pangajeng, pangageng, liman
|
|
3.
|
Taksaka
|
:
|
sawer
|
menyawak
|
:
|
kawuk, nyambik
|
|
tekek
|
:
|
tekek
|
|
4.
|
Dwipa
|
:
|
liman
|
dwipangga
|
:
|
liman
|
|
bajul
|
:
|
baya
|
|
5.
|
Gajah
|
:
|
liman
|
liman
|
:
|
gajah
|
|
dirada
|
:
|
liman
|
|
esthi
|
:
|
cipta, sedya, raos, liman
|
|
6.
|
Estha
|
:
|
sedya, cipta, pindha
|
matengga
|
:
|
ngentosi, liman
|
|
brahma
|
:
|
latu, brahmana
|
|
7.
|
Brahmana
|
:
|
pandhita sabrang
|
wewolu
|
:
|
wolu
|
|
8.
|
Baya
|
:
|
pakewed, bajul, mbokmanawi, janji
|
bebaya
|
:
|
pakewed
|
|
kunjara
|
:
|
gedhong pasakitan, liman
|
|
9.
|
Tanu
|
:
|
bunglon
|
sarpa
|
:
|
sawer
|
|
samaja
|
:
|
liman
|
|
madya
|
:
|
tengah, cekapan, bangkekan
|
|
mangesthi
|
:
|
nedya, nyipta
|
|
10.
|
Panagan
|
:
|
panggenan naga, petangan lampahing naga
|
ula
|
:
|
sawer
|
|
naga
|
:
|
sawer ageng.
|
WATAK WILANGAN SANGA
1.
|
Bolong
|
:
|
butul
|
nawa
|
:
|
sanga, nawar
|
|
dwara
|
:
|
kori, gapura
|
|
pintu
|
:
|
kori
|
|
kori
|
:
|
lawang
|
|
2.
|
Bedhah
|
:
|
belah, sigar
|
lawang
|
:
|
kori
|
|
wiwara
|
:
|
leng, kori
|
|
gapura
|
:
|
kori ageng
|
|
3.
|
Rong
|
:
|
bolong, growong
|
song
|
:
|
bolongan, rong
|
|
wilasita
|
:
|
leng, leng kombang
|
|
angleng
|
:
|
cetha ing pamireng, mlebet ing leng
|
|
4.
|
Trustha
|
:
|
bingah, bolong terus
|
trusthi
|
:
|
bolong terus
|
|
trus
|
:
|
kabul, totos, bablas, butul
|
|
butul
|
:
|
bolong, terus
|
|
5.
|
Dewa
|
:
|
jawata
|
sanga
|
:
|
sanga
|
|
jawata
|
:
|
dewa
|
|
manjing
|
:
|
mlebet
|
|
6.
|
Arum
|
:
|
wangi, manis, estri
|
ganda
|
:
|
ambet, wangi
|
|
kusuma
|
:
|
sekar, estri utami
|
|
7.
|
Muka
|
:
|
rai, ngajeng, pangajeng
|
rudra
|
:
|
galak, nepsu, jejulukipun Bathara Guru
|
|
masuk
|
:
|
mlebet
|
|
8.
|
Rago
|
:
|
guwa, alangan
|
angrong
|
:
|
mlebet ing rong
|
|
guwa
|
:
|
growongan
|
|
menga
|
:
|
kebuka, kebikak
|
|
9.
|
Babahan
|
:
|
bolongan, gangsiran
|
leng
|
:
|
bolongan alit
|
|
ambuka
|
:
|
mbikak, ngengakaken
|
|
gatra
|
:
|
warni, gambar, pepethan
|
|
anggangsir
|
:
|
mbabah
|
|
10.
|
Nanda
|
:
|
wicanten, nywara, mangsa kasanga
|
wangi
|
:
|
arum
|
|
wadana
|
:
|
rai, pangageng.
|
WATAK
WILANGAN DAS
1.
|
Bomya
|
:
|
awang-awang
|
musna
|
:
|
ical, sirna
|
|
nis
|
:
|
ical, kesah
|
|
mletik
|
:
|
menculat, nyiprat
|
|
langit
|
:
|
awang-uwung
|
|
2.
|
Sirna
|
:
|
ical, telas
|
ilang
|
:
|
ical
|
|
kombul
|
:
|
kondhang, manginggil
|
|
awang-awang
|
:
|
udara, langit
|
|
3.
|
Mesat
|
:
|
kesah, oncat
|
muluk
|
:
|
mumbul
|
|
gegana
|
:
|
awang-awang, langit
|
|
ngles
|
:
|
oncat
|
|
4.
|
Tumenga
|
:
|
mandeng manginggil
|
nenga
|
:
|
mandeng manginggil
|
|
luhur
|
:
|
inggil, nginggil
|
|
5.
|
Suwung
|
:
|
suweng, sepen
|
sonya
|
:
|
suweng, pertapan
|
|
muksa
|
:
|
musna, ical saraganipun
|
|
doh
|
:
|
adoh, tebih
|
|
tebih
|
:
|
adoh
|
|
6.
|
Swarga
|
:
|
kadewatan, swargi
|
tanpa
|
:
|
boten ngangge
|
|
barakan
|
:
|
kewan colongan, kanca, mitra, pantaran
|
|
7.
|
Tan
|
:
|
boten
|
rusak
|
:
|
risak, bibrah
|
|
brastha
|
:
|
risak, sirna lebur
|
|
swuh
|
:
|
risak, sirna, lebur
|
|
8.
|
Walang
|
:
|
iber-iberan, sumelang
|
kos
|
:
|
akasa, sumorot
|
|
pejah
|
:
|
mati
|
|
akasa
|
:
|
awang-awang, langit
|
|
9.
|
Tawang
|
:
|
awang-awang, langit
|
wiyat
|
:
|
awang-awang, langit
|
|
oncat
|
:
|
kesah, minggah
|
|
windu
|
:
|
windu mangsa, windu sumur
|
|
widik-widik
|
:
|
awang-awang, langit, raos-raos
|
|
10.
|
Nir
|
:
|
ical, risak, telas
|
wuk
|
:
|
risak, wurung
|
|
sat
|
:
|
sat, garing
|
|
surud
|
:
|
suda, tilar, tilar donya
|
|
sempal
|
:
|
rampal, sebit, tugel.
|
-------------------------@-------------------------
Ana candhake:
http://mulyonoatmosiswartoputra.blogspot.com/2013/12/icip-icip-kasusastran-jawa-15.html
[1]) Mligi ngenani andharan bab “Sangkalan” iki, kapethik saka
andharane pangripta kang asesirah “Sekelumit tentang Sangkalan”
kang kapacak ing Buletin Pembinaan
Penghayat Kepercayaan terhadap Tuhan Yang Maha Esa, Edisi 27, Taun V, Desember 1995,
diwuwuhi tembung-tembung apalan kang lumrah kanggo sangkalan.
Tidak ada komentar :
Posting Komentar