PASEMON SAKA CRITA SENAPATI KAWISIK ING LINTANG

Cover Majalah Panjebar Semangat, Nomor 44, Tanggal 2 November 2024

Majalah Panjebar Semangat, Nomor 44, Tanggal 2 November 2024, Halaman 34

Majalah Panjebar Semangat, Nomor 44, Tanggal 2 November 2024, Halaman 35

Salinan dari tulisan di atas.

PASEMON SAKA CRITA SENAPATI KAWISIK ING LINTANG

 

Tumrap sing seneng maca babad, crita Senapati kawisik ing lintang iku bisa ditemokake ing Babad Tanah Jawi, Babad Pajang, apadene Babad Mataram. Nanging maca babad kudu ngati-ati, utamane yen kanggo gegaran nulis sejarah. Kang mangkono jalaran ora kabeh crita ing babad iku nyata kaya kang tinulis. Ora sethithik crita ing babad iku mung pasemon, salah sijine yaiku crita Senapati kawisik ing lintang kang critane kaya ing ngisor iki.

Nuju sawijining wengi, Ki Juru Martani ora bisa sare sanajan wayahe wis tengah wengi. Ki Juru Martani banjur lunga menyang daleme Senapati. Nalika samono Senapati durung nganggo gelar Panembahan, jalaran durung dadi ratu. Gelar Panembahan dienggo sawise dadi ratu.

Tekan daleme Senapati, sing digoleki ora ana. Sing jaga ditakoni ya ora ngerti menyang ngendi lungane Senapati. Ki Juru Martani banjur nggoleki Senapati, ketemu ana ing Lipura, pinuju turu ing watu gilang.

"He, thole! La wong wis cedhak gawene kok malah enak-enak turu", panggugahe Ki Juru Matani marang Senapati sing duwe gegayuhan kepengin dadi ratu. 

Durung nganti tangi, ujug-ujug ana lintang tiba saka langit. Lintange mencorong, gedhene saklapa. Tibane ing ndhuwuring ulu ati.

Senapati tangi. Lintang mencorong mau ditakoni. 

"Sapa kowe? Salawase urip nembe iki aku weruh wewujudan kaya kowe".

“Aku lintang, arep aweh weruh marang kowe, yen sedyamu bakal kelakon. Kowe arep dadi ratu ing tanah Jawa nganti tekan anak putumu”.

Sawise kandha mangkono, lintang banjur ilang. Senapati rumangsa seneng, marga sedyane kepengin dadi ratu bakal kaleksanan.  

“Thole, kowe aja nggugu omongane lintang, jalaran lintang ora duwe ilat. Iya yen omongane bener, la yen salah, kowe ora bisa nagih janji”, ngendikane Ki Juru Martani ngelingake marang Senapati.

“Sarehing kowe bakal nindakake pakaryan abot, mula aja koanggep gampang lumawan Sultan Pajang. Prayogane rembugan karo sing duwe ilat, awit yen cidra kowe bisa nagih. Manut panemuku kowe mlakua mengidul, katemu karo Kanjeng Ratu Kidul. Njaluka pitulungan marang Kanjeng Ratu Kidul, amrih gelem mbiyantu anggone arep perang mungsuh Sultan Pajang. Dene aku mengalor, menyang Gunung Mrapi, njaluk pitulungan mbantoni perang mungsuh Sultan Pajang. Kabeh mau yen cidra kena ditagih”, pituture Ki Juru Martani.

“Inggih uwa, sandika! Sapunika ugi kula pangkat dhateng samodra kidul medal Lepen Opak”, wangsulane Senapati.

“Iya, thole! Aku uga mangkat saiki menyang Gunung Mrapi”.

Senapati lan Ki Juru Martani padha budhal. Sing siji mengidul, sijine mengalor.

 

Pasemon

 

Crita lintang bisa ngomong karo manungsa cetha dudu crita nyata. Sajake pujangga olehe gawe crita mangkono kanggo ngegungake Senapati kang ing tembe bakal dari ratu lan nurunake ratu ing tanah Jawa. Mung wong linuwih sing bisa entuk wisik saka lintang sing papane ana ing langit.

Ana ing bukune kang asesirah Sultan Agung, Sang Pujangga dan Budayawan dalam Puncak Kekuasaan Mataram, Fatimah Purwoko ngandikakake yen Sultan Agung ngrumangsani banget kalamun babad bisa dimanpangatake kanggo piranti politik. Bab iki bisa dimangerteni saka dhawuh dalem marang pujangga amrih nulis babad nalika taun 1626, lan ditulis maneh ing taun 1633, yaiku sawise Sultan Agung gagal nyerang Batavia ing taun 1628 lan 1629. Ora nggumunake yen para pujangga kang tinanggenah nulis babad, miturut H.J. de Graaf lan Th.G.Th. Pigeaud ing bukune kang asesirah Kerajaan-Kerajaan Islam Pertama di Jawa, condhong ngegung-ngegungake panguwasaning ratu ing Pajang lan ratu-ratu ing Mataram. Klebu ngegung-ngegungake wong kang bakal dadi ratu kaya dene Senapati. Wondene Pajang melu diegung-egungake, manut panemuku, marga Adiwijaya minangka Sultan Pajang, tau mundhut Danang Sutawijaya alias Senapati minangka putra angkat. Mula jeneng lumrah yen Sultan Pajang melu diegungake ing crita babad.

Dene crita njaluk pitulungan marang Kanjeng Ratu Kidul lan Sunan Gunung Mrapi, miturut Raden Ngabehi Suradipura ing bukune kang asesirah Serat Andupara kang kaecap nganggo aksara Jawa ing pangecapane Tuwan Albreh Enko (Albrecht Enko), Weltefredhen (Weltevreden) taun 1917, iku mung pasemon. Mungguh tegese, mangkene.

Senapati dikon mlaku ngidul njaluk tulung marang Kanjeng Ratu Kidul, iku dudu njaluk tulung marang Kanjeng Ratu Kidul beneran, nanging karepe dikon nelukake wong-wong bang kidul saurute pasisir.

Dene Ki Juru Martani nggone mlaku ngalor, iku ora kok njaluk tulung marang Sunan Gunung Mrapi, nanging karepe arep nelukake wong-wong kang manggon ana ing saubenge Gunung Mrapi, saurute tanah Kedhu.

Yen wong-wong ing bang kidul lan saubenge Gunung Mrapi wis padha teluk, bisa dijaluki tulung melu perang lumawan Pajang.

Banjur sapa sajatine Kanjeng Ratu Kidul lan Sunan Gunung Mrapi sing dienggo dadi perlambang tumrape wong-wong bang kidul saurute pasisir lan wong-wong kang manggon ana ing saubenge Gunung Mrapi?

Miturut Babad Tanah Jawi anggitane W.L. Olthof, Kanjeng Ratu Kidul yaiku ratu wanodya sing ngratoni segara kidul, kang ayune tanpa tandhing, sajagad ora ana sing ngemperi. Dheweke sing nguwasani sakabehing bangsa alus ing tanah Jawa. Dene Sunan Gunung Mrapi, miturut Muhammad Sholikhin ing bukune kang asesirah Kanjeng Ratu Kidul dalam Perspektif Islam Jawa, yaiku ratuning roh alus sing kratone ana ing pucuking Gunung Mrapi, sisih lore Kota Yogyakarta. Sunan Gunung Mrapi sering disebut kanthi asma Eyang Sapujagad. Kanjeng Ratu Kidul lan Sunan Gunung Mrapi dianggep minangka sing njaga Mataram, utawa luwih jembare sing njaga tanah Jawa. Kajaba Kanjeng Ratu Kidul lan Sunan Gunung Mrapi, isih ana maneh sing dianggep njaga tanah Jawa, mligine Mataram, yaiku Sunan Lawu lan Semar.

Apa sing diaturake dening Ki Tirtohamidjaja ing bukune kang asesirah Mitos Ratu Kidul dalam Perspektif Budaya sajak narik kawigaten. Miturut Ki Tirtohamidjaja, kanggo ngadhepi slenthingan-slenthingan sing asale saka Pajang, Ki Juru Martani gawe kabar arupa crita sing nengsemake lan ngalembana kaluwihane Senapati, yaiku crita ngenani patemone Senapati karo Kanjeng Ratu Kidul, ratuning segara kidul.

Crita kang dumadi nalika Pajang isih madeg kraton lan ngereh Mataram iku mangkene.

Nuju sawijining dina Senapati tapa ing gisiking segara. Tumindake Senapati gawe gegere isen-isening Kraton Segara Kidul. Wit-witan padha rubuh, ombak sagunung dhuwure nganti nggegirisi swarane, banyu segara umob kaya wedang. Akeh iwak sing padha mati.

Kanjeng Ratu Kidul kaget ndulu kahananing segara kidul. Sasuwene urip nembe iki Kanjeng Ratu Kidul nyawang kahanan kang nggegiri. Dheweke kongkonan patihe, Rara Kidul, supaya nggoleki apa sing dadi sebab-musababe. Pranyata ora ana apa-apa. Sing katon mung wong kang lagi tapa ing gisiking segara. Rara Kidul saprajurite nekani Senapati, njaluk supaya nglereni anggone tapa amarga gawe gegering isen-isene segara kidul, nanging ora kuwawa ngadhepi kasektene Senapati.

Patih Rara Kidul atur uninga marang ratu gustine, Kanjeng Ratu Kidul, yen ing gisiking segara ana wong tapa sing ndadekake gegering isen-isene segara kidul. Kasektene ora ana sing bisa ngalahake. Prajurit Kraton Segara Kidul ora ana sing kuwawa ngadhepi Senapati, wong sing tapa mau.

Kanjeng Ratu Kidul cancut taliwanda. Dheweke sing arep ngadhepi Senapati. Pranyata bener ature patihe. Senapati pancen sekti mandraguna. Wusanane, Kanjeng Ratu Kidul ngakoni kalah. Dheweke njaluk marang Senapati amrih kawula segara kidul diapurani lan uwal saka sakehing memala. Minangka sembulihe, Kanjeng Ratu Kidul prasetya bakal mbiyantu nguwali sakehing ruwet-rentenge Senapati. Malah Kanjeng Ratu Kidul banjur dadi bojone Senapati.

Iku mau crita sing direkayasa dening Ki Juru Martani. Crita mau dibiwarakake, saengga suwening suwe, crita mau banjur sumebar lan dipercaya dening wong akeh.

 

Mulyono Atmosiswartoputra

PULO BIDADARI, Biyen Pasetrane Wong Lara Lepra

Cover Majalah Panjebar Semangat, Nomor 42, Tanggal 19 Oktober 2024.

Majalah Panjebar Semangat, Nomor 42, Tanggal 19 Oktober 2024, Halaman 34.

Majalah Panjebar Semangat, Nomor 42, Tanggal 19 Oktober 2024, Halaman 35.

Salinan dari tulisan di atas.

Krungu tembung bidadari utawa widadari yen ing basa Jawa, sing katon ing wewayangan yaiku wanodya kang sulistya ing warna. Kang mangkono jalaran widadari adate digambarake minangka wong wadon kang ayu rupane. Dewi Gagarmayang ing crita pewayangan upamane, digambarake minangka wong wadon kang senajan awake cilik, nanging ayune uleng-ulengan saengga bisa nuwuhake rasa brai tumrap wong lanang. Samono uga Wilutama, Warsiki, lan Surendra (Irim-Irim), uga digambarake minangka wong wadon sing nyata ayu. Malah Supraba dianggep minangka ratuning widadari.  

 

Pulo Bidadari

Meh gagat esuk aku wis kudu budhal saka ngomah, jalaran jam 6 wis kudu tekan kantor sing dumunung ing dalan Merdeka Barat, Jakarta. Kantor kang biyen panggonanku nyambut gawe. Saka kantor, bareng-bareng numpak bis tumuju Pelabuhan Marina ing wewengkon Ancol, Jakarta Utara. Saka Pelabuhan Marina, kanthi numpak kapal plesir, mbacutake laku menyang Pulo Bidadari.

Pulo Bidadari klebu salah siji saka pirang-pirang pulo ing Kabupaten Kepulauan Seribu, Provinsi Daerah Khusus Ibukota Jakarta. Senajan kabupatene nganggo aran Kepulauan Seribu, nanging pulo kang ana ing kabupaten kasebut ora nganti sewu. Ana ing buku kang asesirah DKI Jakarta, Seribu Nusa Ibu Kota di Laut Jawa disebutake yen cacahing pulo ing Kabupaten Kepulauan Seribu ana 110 pulo, nanging sing dienggoni mung 11 pulo. Dene pulo-pulo liyane ora ana sing ngenggoni. Pulo-pulo sing ora dienggoni mau ana sing kanggo cagar alam, mercusuar, arkeologi, pariwisata, lan isih ana pulo sing durung dienggo apa-apa.

Ing Indonesia, tembung seribu utawa sewu pancen lumrah dienggo ngarani apa-apa kang cacahe akeh, senajan ora nganti sewu. Contone: Lawang Sewu (Semarang), Candhi Sewu (Klathen), Patung Seribu (Tanjungpinang), Masjid Tiang Seribu (Jambi), lan liya-liyane.

Miturut cathetan kang ana ing plang sing tumancep ing Pulo Bidadari, pulo sing  ana ing wewengkon Kelurahan Untung Jawa, Kecamatan Seribu Selatan, Kabupaten Kepulauan Seribu iku jembare 69.800 m². 

Pulo Bidadari biyen arane Pulo Sakit. Sejarahe pulo mau diarani Pulo Sakit, mangkene.

Kaya kang kapethik dening Simon Boyke Sinaga (editor) ing bukune kang asesirah DKI Jakarta, Seribu Nusa Ibu Kota di Laut Jawa, Wilhelm Ten Rine ngandhakake yen ing taun 1667, sepuluh taun sadurunge teka ing Batavia, para prajurit, budhak, lan kulawarga koloni (tanah jajahan) Portugis ing Srilangka, Malaysia, lan Malabar padha ketaman lepra. Wong-wong sing kena lelara lepra mau banjur dikirim menyang leprosarium (rumah sakit kanggo ngupakara wong sing nandhang lara lepra) ing Angke (saiki Muara Angke Jakarta).

Nalika sing nandhang lelara lepra saya suwe saya akeh, kanggo njagani amrih ora nulari marang wong liya, mula ing taun 1679 Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) ngedegake rumah sakit mligi kanggo ngupakara wong sing kena lara lepra utawa kusta ing pulo sacedhake Pulo Onrust. Sawise rumah sakit mau dadi, wong-wong sing kena lepra banjur dipindhah saka Muara Angke Jakarta menyang rumah sakit sing anyar. Cacahe 165 wong. Dene wong sing manggon ing Batavia nalika samono wis nganti 21.000. Iya awit saka iku, pulo mau banjur katelah Pulo Sakit, tegese pulo kanggo ngupakara wong sakit (lara).

Kajaba didegake rumah sakit, taun 1816 ing Pulo Sakit uga dibangun beteng. Jenenge Beteng Martello. Beteng iki didegake kanggo ngulat-ulati lan pananggulang saka serangan mungsuh, jalaran Pulo Onrust sing ana ing cedhake Pulo Sakit dadi papan kanggo nyimpen rempah-rempah, papan kanggo gawe kapal, lan papan kanggo ndandani kapal sing rusak.

Beteng sing digawe saka bata abang mau wujud lan bebakaling (bahan) beteng luwih bakuh yen katandhingake karo Beteng Martello sing ana ing Pulo Kelor. Ukurane uga luwih jembar. Ing njerone ana senthong-senthong kanggo nyimpen pluru.

  

Beteng Martello, kasawang saka ndhuwur.

Taun 1800, Inggris ngrabasa pulo iki, klebu ngusak bangunan-bangunan sing ana. Telung taun candhake (1803), Landa kasil ngrebut Pulo Sakit saka Inggris, lan mbangun maneh bangunan sing rusak. Telung taun candhake maneh (1806), Inggris bali ngrabasa Pulo Sakit. Taun 1827, Landa bali mbangun pulo iki. Sing dadi kuline wong Tionghoa lan pesakitan (tahanan).  

Apa marga Pulo Sakit bola-bali diserang lan bangunane dirusak dening Inggris saengga rumah sakit sing biyen tau dibangun dening Landa saiki wis ora ana? Aku ora ngerti! Sing cetha, nalika aku nyambangi pulo iki, aku ora weruh wujude rumah sakit, senajan mung bekas pondhasine. Nalika bab iki daktakokake marang guide plesir, dheweke uga kandha yen ing kene ora ana bekas rumah sakit.

 

 Beteng Martello, kasawang saka ngiringan. Ngarepe ana mriyem.

Wiwit Landa ninggalake Indonesia amarga kalah karo Jepang, Pulo Sakit dadi ora kopen. Nganti tekan taun 1970, Pulo Sakit ora tau dienggoni wong. Aja maneh dienggoni, ditekani wae ora. Mula kanggo narik kawigaten, Pulo Sakit banjur diganti jenenge dadi Pulo Bidadari amrih katon apik kaya arane pulo-pulo liyane sing memper-memper, kaya ta: Pulo Putri, Pulo Nirwana, lan liya-liyane.

Ana sing narik kawigaten ing Pulo Bidadari. Kajaba akeh wit-witan sing bisa gawe adheme papan sakiwa tengene, uga dadi papan sing nyenengake tumrap manuk. Akeh manuk tinemu ing kene, klebu alap-alap (elang) bondhol. Daksawang, manuk sajak ayem urip ing kene, jalaran ora ana sing munasika. Manuk uga gampang golek pangan jalaran saperangan pulo iki isih katon kaya alas. Pulo iki pancen ora ana sing ngenggoni, kejaba petugas sing kajibah ngladeni tamu sing plesiran mrana lan ngopeni pulo.

 Ing Pulo Bidadari uga tinemu tanduran maneka warna, kaya ta: jambu, sukun, sawo manila, lan liya-liyane. Kepara ana tanduran sing wis langka, yaiku wit kayu item (kayu hitam) utawa kayu eboni.

Tumrap sing kepengin nginep ana ing Pulo Bidadari, ing kene uga ana papan panginepan (cottage) sing cacahe cukup akeh. Papane mencar-mencar kanthi aran kang beda-beda, kaya ta: Kemajoran, Tjondet, Petjenongan, Menteng, Senen, Gandaria, Senajan, Batavia House, lan Tjikinie.

Mulyono Atmosiswartoputra

MUSAILAMAH AL-KADZDZAB, Nabi Palsu saka Yamamah

Tanah Yamamah kondhang subure. Ora nggumunake yen panggaotane wong-wong ing kono tetanen. Asil bumine, kaya ta: gandum lan kurma, nganti didol ing jaban rangkah (sajabaning wewengkon Yamamah). Kajaba kondhang tanahe sing subur, Yamamah uga kondhang alame kang endah.

Akeh-akehe wong-wong kang manggon ing wewengkon Yamamah iku Bani Hanifah, tegese anak keturunane Hanifah. Wewengkon Yamamah ana sisih wetane Hijaz. Laladane jembar banget, nganti tekan tapel watese Oman. Biyen, saindenging Nejd uga klebu wewengkon Yamamah. Malah ora mung kuwi, Riyadh, ibukota Arab Saudi saiki, biyen uga mujudake salah sawijining wewengkon Yamamah kang ingaranan Hujr.

Ing Yamamah ana wong kang ngaku dadi nabi, arane Musailamah Al-Kadzdzab. Miturut ahli sejarah Arab, Dr. Jawwad ‘Ali kaya kang dikandhakake dening Misran lan Armansyah ing bukune kang asesirah Para Penentang Muhammad SAW., jeneng asline Musailamah sajatine Maslamah. Dening kaum muslim, jeneng mau banjur diowahi dadi Musailamah, minangka panacad marang dheweke kang kapribadene kondhang minangka tukang apus-apus. Wondene embel-embel Al-Kadzdzab, tegese tukang apus-apus.

Sipat seneng apus-apuse Musailamah Al-Kadzdzab banget kondhange, nganti dienggo  paribasan dening wong-wong Arab. Yen ana wong kang konangan tumindak apus-apus, wong-wong Arab bakal kandha, “Huwa akdzab min Musailamah” kang mengku teges: dheweke olehe apus-apus ngluwihi Musailamah.

Musailamah Al-Kadzdzab isih keturunane Hanifah, mula dheweke diarani Musailamah Al-Hanafi. Dene ing saben dinane, Musailamah Al-Kadzdzab adate diceluk nganggo jeneng Abu Tsumamah, Abu Tsumalah, utawa Abu Harun. Jeneng jangkepe yaiku Musailamah bin Tsumamah bin Kabir bin Habib bin Al-Harits bin ‘Abd Al Harits bin Hifan bin Dzuhl bin Diwal bin Hanifah

Ngenani blegere Musailamah Al-Kadzdzab, saweneh ahli sejarah ana sing kandha yen dheweke pawakane pendhek, kulite kuning langsat, lan irunge pesek. Dene sipate, kajaba sombong, uga kapiadreng duwe kalungguhan.

Musailamah Al-Kadzdzab ngaku dadi nabi wiwit jaman jahiliyah, adoh sadurunge Muhammad diutus dadi Rasul. Dheweke ora ijen anggone ngaku dadi nabi ing awal tekane agama Islam. Ana sawetara wong kang uga ngaku dadi nabi ing Jazirah Arab, kaya ta: Al-Aswad bin Ka’ab Al-Ansi ing Yaman, Thulaihah bin Khuwailid Al-Asadi ing Nejd, lan Sajjah binti Aus. Ing antarane nabi-nabi palsu mau, sing paling misuwur ya mung Musailamah Al-Kadzdzab, marga pendhereke cukup akeh.

Kanggo nyebarake ajarane, Musailamah Al-Kadzdzab lila lelungan adoh menyang pirang-pirang kutha ing Jazirah Arab, klebu Mekah lan Yatsrib (Madinah), dikantheni pendhereke kang aran Hujair. Saben Musailamah Al-Kadzdzab ngucapake tembung-tembung kang diakoni minangka wahyu, Hujair bakal bengok-bengok yen sing dikandhakake dening Musailamah Al-Kadzdzab iku nyata, amrih wong-wong padha kepencut dadi pendhereke. Ewasemana, ajarane ora digape dening wong-wong.

Nalika ana ing Mekah, Musailamah Al-Kadzdzab ngepek bojo wong wadon Quraisy aran Kaysah binti Al-Harits bin Kuraiz. Mula ora aneh yen dheweke sering menyang Mekah lan ajarane dimangerteni dening wong-wong Mekah. Musailamah Al-Kadzdzab olehe omah-omah karo Kaysah binti Al-Harits bin Kuraiz ora langgeng. Randhane banjur dirabi dening ‘Abdullah bin ‘Amir lan melu hijrah menyang Yatsrib (Madinah).

Musailamah Al-Kadzdzab tau nepungake tembung al-rahman marang wong-wong jahiliyah sadurunge Muhammad kautus dadi Rasul. Awit saka iku Musailamah Al-Kadzdzab diwenehi gelar Rahman Al-Yamamah dening wong-wong jahiliyah. Ora nggumunake nalika Rasulullah maos ayat-ayat Al-Qur’an kang diwiwiti basmalah, yaiku “bismillāhirrahmānirrahīm”, wong-wong kafir Quraisy padha ngomong karo ngledhek, “Al-Rahman sing koksebut iku al-rahman saka Yamamah”.

Omongane wong-wong kafir Quraisy mau, sakala diwangsuli dening Allah kaya kang kasebut ing Al-Qur’an Surat Al-Isrā’ ayat 110.

Kandhakna (Muhammad), “Nguwuha Allah utawa nguwuha Al-Rahman. Kanthi asma endi wae sing koksebut, Panjenengane kagungan Al-Asmā’ Al-Husnā (asma-asma kang becik)”.

Kanggo nggampangake nggone apus-apus, Musailamah Al-Kadzdzab banjur sinau sulap lan sihir ing sadhengah papan. Dheweke ngumbara saka papan siji menyang papan liyane saperlu sinau sulap, kaya ta ing Pasar Aballah, Laqqah, Al-Anbar, lan Hayrah. Geneya sinaune ana ing pasar? Awit jaman samana tukang-tukang sulap lumrahe anggone golek dhuwit ing pasar kanthi adol kaprigelane main sulap.

 Sawise prigel, kapinterane main sulap banjur dienggo ngapusi wong-wong supaya dadi pendhereke, mligine wong-wong Arab Badui sing isih padha lugu. Sawijining dina Musailamah Al-Kadzdzab nuduhake botol beling sing isi endhog marang wong-wong. Musailamah Al-Kadzdzab kandha yen bab mau mujudake bukti lamun dheweke iku nabi. Wong-wong Arab Badui padha eram dene ana endhog bisa mlebu sajroning botol sing bolongane cilik lan endhoge ora pecah. Wong-wong mau ora ngerti yen Musailamah Al-Kadzdzab wis ngrendhem endhog mau nganggo cukak luwih dhisik saengga kulite endhog dadi lembek. Nalika cangkanging endhog lembek, wektu kuwi endhog dilebokake botol. Sawise pirang-pirang dina, cangkang endhog mau bali dadi atos kaya maune. Marga bodhone wong-wong Arab Badui, mula padha gelem melu dadi pendhereke.

Musailamah Al-Kadzdzab olehe apus-apus marang wong-wong ora mung pisan pindho, nanging bola-bali kanthi cara kang beda-beda. Malah ora mung kuwi, Musailamah Al-Kadzdzab uga ngaku duwe mukjizat minangka bukti yen dheweke iku nabi. Karepe, kepengin nandhingi Rasulullah. Dene mukjizate Musailamah Al-Kadzdzab, manut pangakune dheweke, yaiku bisa ngusadani wong lara. Marga saka iku, akeh wong kang padha njaluk tulung marang dheweke amrih ngusadani lelarane. Nanging apa kang dumadi? Dudu ilang lelarane, nanging malah kosokbaline. Apa sing dikandhakake Musailamah Al-Kadzdzab ora ana nyatanya. Mukjizat sing diumukake mung apus-apus.

Rikala krungu kabar yen Rasulullah tau paring berkah ing sawijining sumur nganggo idune, Musailamah Al-Kadzdzab tiru-tiru. Nalika wong-wong kampung padha asung palapuran marang Musailamah Al-Kadzdzab yen sumure kotor, dheweke enggal ngidoni sumur kasebut. Sawise diidoni, sumur ora malih dadi resik, nanging malah dadi asin lan pait.

Ing liya wektu, Musailamah Al-Kadzdzab tau nyiram wit kurma nganggo banyu bekas sibin awake. Bareng kasiram, wit kurma mau malah garing, terus mati.

Tau uga, nuju sawijining wektu ana wong wadon kang mara karo nggawa bayi, saperlu njaluk berkah marang Musailamah Al-Kadzdzab. Bayi kausap sirahe. Sawise kausap, bayi mau ora kok mari, nanging kulit sirahe malah rusak lan buthak nganti tekaning diwasa.

Isih ana maneh tumindake Musailamah Al-Kadzdzab sing malah gawe kapitunane wong akeh. Sanajan jarene nduweni mukjizat, nanging mukjizat sing diumukake mung apus-apus, dudu mukjizat tenanan.

Nalika Islam tambah kuwat sawise nelukake Mekah ing taun kaping 9 sawise hijrah, wong-wong Arab padha ndlidir teka ing Madinah saperlu arep ngrasuk agama Islam. Ing antarane sing padha teka, ana rombongan utusan Bani Hanifah saka Yamamah. Musailamah Al-Kadzdzab melu ing rombongan kasebut. Melune Masailamah Al-Kadzdzab dudu kepengin ngrasuk agama Islam kaya liyane, nanging marga duwe ancas kang beda. Marang rombongane, Musailamah Al-Kadzdzab kandha, “Yen Muhammad gelem bagi-bagi kalungguhan nabi marang aku, aku gelem dadi pendhereke”.

Satekane Madinah, Bani Hanifah padha ngaso ana ing omahe Zainab binti Al-Harits, randhane Musailamah Al-Kadzdzab. Sawise ngaso, banjur ngadhep ana ngarsane Rasulullah. Nalika iku Rasulullah lagi bareng karo sahabat Tsabit bin Qais bin Syammas. Tekane Bani Hanifah dibagekake dening Rasulullah kaya dene utusan-utusan liyane. Wong-wong mau banjur matur marang Rasulullah yen tekane ing Madinah kepengin ngrasuk agama Islam.

Sawise Bani Hanifah rampung sedyane, Musailamah Al-Kadzdzab uga melu ngadhep ana ngarsane Rasulullah. Nalika ngadhep, awake ditutupi brukut.

“He, Muhammad. Kepriye yen awake dheweke bagi-bagi kalungguhan nabi. Yen kowe mati sesuk emben, lilanana aku kang nggenteni”, ature Musailamah Al-Kadzdzab.  

Midhanget ature Musailamah Al-Kadzdzab, Rasulullah kang lagi ngasta papahing kurma, banjur ngandika, “Aja maneh kowe njaluk kalungguhan nabi iku dibagi, sanajan mung njaluk papahing kurma iki dibagi, ora bakal dakbagi. Elinga, apa sing wis ditetepake dening Allah marang kowe ora bisa diowahi yen kowe mangro tingal saka Islam. Kowe bakal dijabel nyawane dening Allah. Satemene aku weruh kowe kaya kang tau dakweruhi sajroning impenku”.

Ana sajroning impene, Rasulullah uninga yen ing ugel-ugel astane ana gelang emas cacah loro. Gelang mau agawe bingunging penggalihe. Lumantar impene, Allah paring dhawuh marang Rasulullah amrih ndamu gelang-gelang mau. Gelang kadamu, kabur ing angkasa. Sing siji mabur menyang Yaman, dene sing sijine mabur menyang Yamamah. Ing papan-papan kasebut bakal ana tukang apus-apus kang ngaku nabi, yaiku Al-Aswad Al-’Ansi ing Shan’a lan Musailamah ing Yamamah.

Sawise ngendikan karo Musailamah, Rasulullah jengkar ninggalake dheweke, marga wis ora kersa ngladheni maneh. Marang para utusan Bani Hanifah, Rasulullah ngandika, “Yen kepengin apa-apa, kandhaa marang sahabatku iki, Tsabit bin Qais”.

Sadurunge para utusan Bani Hanifah mulih menyang Yamamah, Rasulullah paring bebungah lan nyukupi kabutuhane kanggo sangu ing dalan. Nalika iku, Musailamah Al-Kadzdzab ora melu pamitan, marga ana ing panginepan, nunggoni barang-barange Bani Hanifah. Salah sawijining utusan matur, “Nuwun sewu, Rasulullah! Sejatosipun taksih wonten kanca kula ingkang wonten panginepan, margi piyambakipun ngayahi jejibahan nengga barang-barang”.

“Yen ngono, dheweke dudu wong sing paling elek ing antarane kowe kabeh”, wangsulane Rasulullah. Panjenengane banjur dhawuh supaya Musailamah uga diwenehi bebungah lan kabutuhan kanggo sangu neng dalan sajroning mulih menyang Yamamah.

Sawise rampung, utusan Bani Hanifah mau bajur mulih menyang Yamamah.

Musailamah Ngaku Dadi Nabi

Sabaline saka Madinah ing pungkasaning taun 10 Hijriyah, Musailamah Al-Kadzdzab wara-wara yen dheweke iku nabi lan entuk wahyu kaya dene Rasulullah. Dheweke ngarang crita yen Rasulullah wis bagi-bagi kalungguhan nabi.

“Kowe kabeh krungu ta, nalika ana ing Madinah, Muhammad kandha yen aku dudu wong sing elek. Iku tegese, dheweke ngakoni yen aku iku nabi kaya dheweke”, Musailamah Al-Kadzdzab ngomong marang Bani Hanifah.

Kanggo ngyakinake wong-wong mau, Musailamah Al-Kadzdzab banjur kongkalikong karo Nahar bin ‘Unfuwah Al-Hanafi, juru tuduh dalan kang melu rombongane Bani Hanifah nalika ngadhep ana ngarsane Rasulullah. Kamangka, Nahar bin ‘Unfuwah Al-Hanafi dipercaya dening Rasulullah amrih nyebarake agama Islam ing Yamamah, nanging malah nyengkuyung tumindake Musailamah Al-Kadzdzab.

Ora mung kuwi, Musailamah Al-Kadzdzab uga ngarang ayat-ayat palsu. Dheweke kandha yen ayat-ayat mau wahyu saka Gusti Allah kang kaparingake marang dheweke. Salah sawijining conto ayat palsu mau, kaya ta:  

“He, kodhok, anak saka kodhok cacah loro, sucekena awakmu, aja kokkotori banyu (kuwi), lan aja nganti kowe ora nginum banyu (kuwi), endhasmu ing sadhuwuring banyu, dene buntutmu ana ing sajroning lemah”.

Sanajan kabeh mau mung apus-apuse Musailamah Al-Kadzdzab, nanging wong-wong Yamamah akeh kang padha kepencut dadi pendhereke.

Sawise ngaku dadi nabi, Musailamah Al-Kadzdzab kirim layang marang Rasulullah lumantar utusane, Ibnu Al-Nawwahah lan Ibnu ‘Atsal. Dene surasane layang mangkene.

“Saka Musailamah, utusaning Allah.

Marang Muhammad, utusaning Allah.

Ammā ba’du.

Sajatine aku wis entuk jejibahan kang padha karo kowe. Awit saka iku, kita bagi separo bumi iki minangka dadi wewengkonku, dene sing separo maneh minangka wewengkon Quraisy (Muhammad). Nanging bangsa Quraisy minangka bangsa kang keliwat wates”.

Sawise priksa unining layang saka Musailamah Al-Kadzdzab, Rasulullah banjur ndangu marang utusan mau.

“Kepriye miturut panemumu sakloron ngenani isining layang sing ditulis Musailamah iki?”.

“Isining serat punika sampun leres”, wangsulane para utusan mau.

 “Yen ta Allah ora menging aku mateni utusan, gulumu sakloron mesthi bakal dakkethok”.

Rasulullah banjur paring wangsulan marang Musailamah Al-Kadzdzab lumantar layang.

“Kanthi nyebut asmaning Allah kang Mahaasih lan Mahawelas.

Saka Muhammad, utusaning Allah.

Marang Musailamah, tukang apus-apus.

Muga-muga keslametan kaparingna marang wong-wong kang ndherek hidayahing Allah.

Ammā ba’du.

Sajatine saindenging bumi iki kagunganing Allah kang diwarisake marang sapa bae kang dikersakak-E ing antarane kawula-kawula-Ne. Lan kaluwihan diparingake marang wong-wong sing takwa”.

Ora mung paring wangsulan layange Musailamah Al-Kadzdzab, Rasulullah uga ngutus sahabat, yaiku: ‘Amr bin Umayyah Al-Dhamri, Al-Sa’ib bin Al-Awwam, lan Habib bin Zaid supaya ngelingake nabi palsu mau. Emane, para utusan mau ora kasil ngelingake Musailamah Al-Kadzdzab, malah kepara ana sing diprajaya kanthi wengis, yaiku Habib bin Zaid.

Kocapa, nalika Rasulullah seda ing taun kaping 11 sawise hijrah menyang Madinah, Musailamah Al-Kadzdzab duwe pangira manawa dheweke kang bakal nglengser kalungguhan nabi. Dheweke banjur meden-medeni wong-wong, nganti wong-wong mau padha manut marang Musailamah Al-Kadzdzab. Nanging pangangen-angene Musailamah Al-Kadzdzab babar pisan ora dadi kasunyatan, awit kajaba Allah wis netepake yen Muhammad minangka nabi kang pungkasan, uga marga Abu Bakar kang kapilih minangka khalifah sawise Rasulullah seda, nyidhem polahe Musailamah Al-Kadzdzab kang ngaku nabi.

Sekawit Abu Bakar ngirim Ikrimah bin Abu Jahal minangka manggalayuda kang dibiyantu Syurahbil bin Hasanah, tumuju menyang Yamamah. Emane, wadyabala muslim kang dipandhegani dening Ikrimah bin Abu Jahal ora kuwawa ngadhepi wadyabala Yamamah. Awit saka iku Ikrimah bin Abu Jahal banjur kirim layang marang Khalifah Abu Bakar. Karo nunggu tekane wadyabala tambahan, Ikrimah bin Abu Jahal ngawat-awati Musailamah Al-Kadzdzab apa isih tetep ana ing Yamamah apa ora. Dene Khalifah Abu Bakar sawise mangerteni wadyabala muslim ora kuwawa ngadhepi wadyabala Yamamah, banjur ngirim wadyabala maneh kanthi manggalayuda Khalid bin Walid.

Ing Yamamah, nalika Musailamah Al-Kadzdzab krungu kabar yen wadyabala muslim teka maneh kanthi manggalayuda Khalid bin Walid, dheweke enggal-enggal nyepakake wadyabalane ing Aqriba, sapinggiring wewengkon Yamamah. Nalika wadyabala Yamamah karo wadyabala muslim ketemu, wadyabalane Musailamah Al-Kadzdzab sing mung cacah 40-60 wong iku kasil dilkalahake dening wadyabalane Khalid bin Walid.

Esuke, wadyabala muslim ketemu maneh karo wadyabala Yamamah. Musailamah Al-Kadzdzab sing kasil ngompor-ngompori Bani Hanifah amrih gelem maju perang, bisa nekakake  wadyabala ing palagan cacah 100.000 wong. Dina iku, dumadi perang gedhe antarane wadyabala muslim lumawan wadyabala Yamamah.

Swaraning pedhang adu klawan pedhang, panjeriting wadyabala kang ketaton marga ketaman tumbak apadene pedhang, ngebeki papan palagan. Ora sethithik wadyabala kang nemahi pati ing palagan.

Wadyabala Yamamah suwe-suwe ora kuwagang ngadhepi wadyabala muslim. Musailamah Al-Kadzdzab lan wadyabalane keseser, mlebu menyang kebon kang ditembok dhuwur ing sisih jaba, banjur dikunci. Udakara 6.000 wong kang mlebu sajroning kebon kanggo nylametake nyawa saka pangudaging wadyabala muslim. Mesthi wae kebone dadi rusak marga kaidek-idek wadyabala Yamamah kang ora sethithik cacahe.

Marga temboke dhuwur lan kakunci saka jero, pasukan muslim ora bisa mlebu sajroning kebon. Nanging ora let suwe, ana salah sawijining wadyabala muslim kang duwe iguh nekad. Al-Barra’ bin Malik kang duwe iguh mau, njaluk supaya awake dilebokake ing klambi wesi, banjur diangkat nganggo tumbak nganti tekan dhuwur tembok. Sawise kuwi, diuncalake menyang jero tembok. Dheweke kang bakal mbukak kunci tembok saka jero.

Sakawit kanca-kancane padha ora sarujuk marang iguh-pratikele Al-Barra’ bin Malik marga mbebayani tumrap dheweke. Nanging iguh-pratikel mau wusanane disarujuki. Al-Barra’ bin Malik sida diuncalake mlebu sajroning tembok. Mesthi wae dheweke dikroyok dening wong-wong Yamamah kang ana ing sajroning tembok. Ewasamana, Al-Barra’ bin Malik ora gigrig, malah kepara bisa mateni musuh cacah 15 wong. Bareng kunci tembok bisa kebukak, wadyabala muslim sakala padha lumebu sajroning kebon, campuh maneh karo wadyabala Yamamah.

Musailamah Al-Kadzdzab kang nalika iku ngadeg ing pojoking pager karo ngligan pedhang, katumbak dening Wahsyi bin Harb. Tumbak ngenani dhadhane Musailamah Al-Kadzdzab, manjlem tumekaning geger. Abu Dujanah emoh keri. Pedhang sing ana tangane dibabitake marang Musailamah Al-Kadzdzab, tiba padha sanalika. Si nabi palsu wusanane nemahi pati.

Ing perang gedhe mau, wadyabala muslim bisa mrajaya wadyabala Yamamah cacah 20.000 wong, dene wadyabala muslim kang seda syahid cacah 1.200 wong, 400 ing antarane yaiku Muhajirin lan Anshar sing apal Al-Qur’an.

 

GEGARAN PANGRIPTANING ANDHARAN IKI

 

A.R. Shohibul Ulum. 2019. Seni Perang dalam Islam, dari Perang Badar hingga Perang Era Khulafaur Rasyidin. Yogyakarta: Mueeza.

Misran lan Armansyah. 2018. Para Penentang Muhammad SAW. Bandung: Safina.

Said Yusuf Abu Azis. 2005. Azab Allah bagi Orang-orang Zalim. Bandung: Pustaka Setia. 

Syaikh Shafiyyurahman Al-Mubarakfuri. 2018. Sirah Nabawiyah. Cetakan Ke-17. Jakarta: Pustaka Al-Kautsar.

Ust. Labib MZ. 2003. 10 Orang yang Divonis Masuk Neraka. Surabaya: Bintang Usaha Jaya.

DHADHUNGAWUK MATI KABALANG SADAK

 Tentang cerita perlambang.

Cover Majalah Penjebar Semangat, Nomor 37, Tanggal 14 September 2024

Majalah Penjebar Semangat, Nomor 37, Tanggal 14 September 2024, Halaman 26

Majalah Penjebar Semangat, Nomor 37, Tanggal 14 September 2024, Halaman 27

Salinan dari tulisan di atas.

DHADHUNGAWUK MATI KABALANG SADAK

Ing tanah Kedhu, ana wong aran Dhadhungawuk. Asale saka Desa Pingit. Dheweke urip kalane ning Kraton Demak diasta dening Kangjeng Sultan Demak kang kaping telu.

Nuju sawijining dina, Dhadhungawuk krungu kabar yen Kangjeng Sultan Demak ngersakake yasa abdi dalem jajar prajurit wira utama. Awit saka iku, Dhadhungawuk lunga menyang Kraton Demak saperlu arep melu mlebu dadi abdi dalem mau.

Setekane Kraton Demak, tiba kebeneran dina kuwi lelurahing prajurit wira utama nuju pakempalan ana pasowanan pagelaran. Sawise dilarapake ana ngarsane lelurahing prajurit wira utama kang asma Jaka Tingkir, Dhadhungawuk matur yen dheweke asale saka Desa Pingit tanah Kedhu. Dene sowane ing Kraton Demak, marga kepengin mlebu dadi abdi dalem jajar prajurit wira utama.

Dhadhungawuk diwenehi ngerti dening Jaka Tingkir yen mlebu dadi prajurit wira utama iku abot, jalaran nganggo didadar luwih dhisik. Dhadhungawuk nyaguhi.

“Kawula nyumanggakaken, Raden. Senajan awrat, badhe kula lampahi kanthi bingahing manah. Kawuningana, kula punika bilih boten kasudukan dhuwung utawi dipuntumbak dening tiyang sanes salebetipun sedinten kemawon, badan kula lesu lemes, raosing balung kados dipunlolosi”, ature Dhadhungawuk ngumukake kasektene.

Krungu omongane Dhadhungawuk, Jaka Tingkir banget ing panase, nanging disamarake. Karo nyambi nginang, tangan tengen nyekel sadak (suruh salembar diiseni enjet banjur dilinting ditaleni benang). Sawise nggeget sadak, Jaka Tingkir ngendika.

“He, Paman Dhadhungawuk! Kowe bakal dakdadar. Yen pancen kowe kuwagang nadhahi sadak kang dakcekel iki, bakal ditampa dadi prajurit wira utama”.

 “Inggih, sendika Raden! Napa malih namung sadak, senajan dipunsuduk dhuwung utawi tumbak, kula bingah nadhahi, awit kula sampun ketagihan dipunsuduki ing tiyang”, wangsulane Dhadhungawuk.

Jaka Tingkir menyat saka palenggahane, banjur nyedhaki Dhadhungawuk.

 “Paman, iki sadak tadhahana”.

“Sendika, Raden!”

Sadak enggal katamakake ing dhadhaning Dhadhungawuk dening Jaka Tingkir. Dhadha pecah padha sanalika. Getih sumamburat. Dhadhungawuk mati tanpa sambat.

Jaka Tingkir banjur ngejepi (aweh tandha karo mripat) marang para prajurit wira utama supaya nyuduki wangkening Dhadhungawuk. Para prajurit wira utama engal-enggal ngunus keris, banjur nyuduki jlab-jleb jlab-jleb kaya wong nyuduki waluh bae. Wangkening Dhadhungawuk kang tatu arang kranjang iku banjur kabuwang ing kali Demak.

Patine Dhadhungawuk kondhang sanagara Demak. Dhadhungawuk mati dening Jaka Tingkir kalane arep mlebu prajurit wira utama.

Kangjeng Sultan Demak bareng midhanget kabar yen Jaka Tingkir mateni wong kang tanpa dosa, duka yayah sinipi. Kangjeng Sultan banjur nimbali Patih Wanasalam, kadhawuhan nundhung Jaka Tingkir saka Demak.

Cekaking crita, Jaka Tingkir rumangsa keduwung, ngeduwungi polahe kang ndadekake Kangjeng Sultan duka lan nundhung dheweke. Jaka Tingkir banget ing wirange, nganti kepengin golek dalaning pati. Jaka Tingkir lunga saparan-paran, ora karuwan kang dijujug. Lakune ngidul ngetan, ngambah alas gledhegan.

Lakune Jaka Tingkir tekan ing alas jati tengah tanah Gunung Kendheng. Ing kono Jaka Tingkir ketemu karo Ki Ageng Butuh. Sawise dingerteni yen Jaka Tingkir iku putrane Ki Ageng Kebo Kenanga ing Pengging, iya kanca sinarawedine Ki Ageng Butuh, mula Jaka Tingkir banjur diajak mulih menyang Butuh.  

Crita Pasemon

Crita ing dhuwur sajak katon nyata. Kamangka, miturut Raden Ngabehi Suradipura ing bukune kang asesirah Serat Andupara, crita mau mung pasemon. Tegese, dudu crita sing sanyatane. Ana ing buku kang kaecap nganggo aksara Jawa ing pangecapane (percetakan milik) Tuwan Albreh Enko (Albrecht Enko) ing Weltevreden taun 1917 iki disebutake yen Jaka Tingkir ora mateni wong temenan, nanging mung pralambang.  

Tembung “Dhadhungawuk” kang ing crita kasebut dadi araning wong kang dipateni dening Jaka Tingkir, dening Raden Ngabehi Suradipura ditegesi mangkene. Dhadhung tegese “pepalang”, dene awuk tegese “tanpa”. Dadi, Dhadhungawuk tegese “tanpa pepalang”.

Dhadhungawuk asale saka Desa Pingit tanah Kedhu. Iki uga pralambang. Pingit tegese “sengker” utawa “kang ora diolehi”, dene Kedhu tegese “temen”.

Dadi, kang dikarepake Dhadhungawuk saka Desa Pingit tanah Kedhu, tegese “barang pingitan temen kang tanpa pepalang”.

Gamblange mangkene.

Jaka Tingkir iku sawijining abdi kang banget dikasihi dening Kangjeng Sultan Demak, nganti diwenangake ngambah sajrone keputren awan lan wengi. Kamangka, ing keputren ana putri pingitan, yaiku putrine Kangjeng Sultan kang aran Kangjeng Ratu Bayun. Amarga Jaka Tingkir bisa mlebu keputren awan lan wengi, saengga bisa tansah tetemonan karo Ratu Bayun. Suwening suwe wong loro mau kaleksanan nindakake tumindak nistha, yaiku zina, nganti kadenangan wong akeh.

Bareng Kangjeng Sultan midhanget kabar mau, sanalika sirna katresnane. Jaka Tingkir banjur kathundhung saka Kraton Demak. Dadi, olehe katundhung iku ora marga mateni wong arep mlebu dadi prajurit wira utama, nanging marga zina karo putrine Kangjeng Sultan. Ing kene sang pujangga ora nyaritakake sawantahe. Sang pujangga kudu ngreksa wewadining ratu (Kanjeng Sultan Demak) lan ngreksa kang ing tembe buri bakal jumeneng nata (yaiku Jaka Tingkir). Mula mung digawe pralambang bae.

                                                                                                                     (Mulyono Atmosiswartoputra)

NGONCEKI PURWAKANTHINE LELAGON “NUMPAK SEPUR”

Lagu zaman dulu.

Cover Majalah Panjebar Semangat, Nomor 35, Tanggal 31 Agustus 2024

Majalah Panjebar Semangat, Nomor 35, Tanggal 31 Agustus 2024, Halaman 34

Majalah Panjebar Semangat, Nomor 35, Tanggal 31 Agustus 2024, Halaman 35

Salinan tulisan di atas.

  NGONCEKI PURWAKANTHINE LELAGON “NUMPAK SEPUR”

 

Mulyono Atmosiswartoputra

 

Nalika aku lagi bukak-bukak facebook, tanpa dinyana-nyana semliwer vidio sing isine lelagon dolanan kanthi judhul “Numpak Sepur”. Senajan lelagon mau ora jangkep jalaran vidio-ne pedhot ing tengah dalan, nanging pikiranku kumeplas ing jaman nalika aku isih cilik.

Nalika samono, udakara taun 1960-an pungkasan utawa 1970-an awal, aku sering direngeng-rengengi dening bapakku. Senajan bapakku dudu ahli kagunan (seniman) lan swarane ya pas-pasan, nanging apalan tembange klebu akeh, salah sijine yaiku lelagon dolanan “Numpak Sepur” mau.  

Sarehning lelagon dolanan sing semliwer mau ora jangkep, mula aku banjur nggoleki sing jangkep ana ing youtube. Jebul ing youtube akeh banget vidio lelagon dolanan “Numpak Sepur”. Cakepane uga beda-beda. Awit saka iku, aku banjur nggoleki lelagon kang ditembangake dening kenya sing kaya ana ing facebook, aran Umi Hafifah.

Lelagon dolanan kang kaunggah ing youtube lan ditembangake dening Umi Hafifah mau unine mangkene.  

 

Sinten numpak sepur

bayare setali

wong niki sepur dhur

mlampah teng Kedhiri

 

Sinten trimah nggonceng

konangan kondhektur

menawi didhendha

napa mboten kojur

 

Lelagon kang dumadi saka rong pada mau, kejaba kuwawa ngeplasake pikiranku bali ing jaman nalika aku isih cilik, uga kuwawa narik kawigatenku.

Kang narik kawigatenku sing sepisan yaiku tembung setali lan sepur dhur, jalaran tembung-tembung mau saiki wis ora lumrah dienggo ing pacelathon.

Kaya kang disebutake ing pada kapisan, numpak sepur mau bayare setali. Banjur pira ajine dhuwit setali?

Aja maneh bocah jaman saiki, aku sing umure wis 60 taun luwih wae, saelingku, durung tau weruh wujude dhuwit setali, senajan biyen sering krungu tembung kasebut. Bab mau disababake dhuwit setali wis ora dienggo maneh. Sing tau dakweruhi yaiku dhuwit seringgit (1 ringgit), sing ajine padha karo 2,5 rupiah. Iki dudu Ringgit dhuwit Malaysia lo ya?

Dhuwit seringgit weton taun 1968
(Gambar kapethik saka: https://www.tokopedia.com/)

 

Yen para maos mbukak google lan nggoleki tegese tembung setali, ing kono bakal ditemokake katrangan kang beda-beda. Ana sing kandha yen setali iku ajine padha karo ¾ (telung prapat) rupiah aliyas 75 sen. Nanging ana uga sing kandha yen setali iku padha karo 25 sen. Tumrap wong sing bener-bener kepengin ngerti pira ajine dhuwit setali, mesthi wae katrangan kasebut malah gawe bingung.  

Banjur endi sing bener, setali iku padha karo 75 sen apa 25 sen?

Amrih ora mung ngira-ira, aku banjur nggoleki tegese tembung mau ing kamus. Ing Baoesastra Djawa anggitane W.J.S. Poerwadarminta, tembung setali (ngoko) utawa setangsul (krama) ditegesi 25 sen. Ing Bausastra Jawa - Indonesia anggitane S. Prawiroatmojo, tembung setali uga ditegesi 25 sen.

Ing sarehning W.J.S. Poerwadarminta klebu ahli basa, mula aku luwih percaya yen setali iku padha karo 25 sen, dudu ¾ (telung prapat) rupiah aliyas 75 sen. Kejaba ahli basa, W.J.S. Poerwadarminta kang lair ing taun 1904 lan seda taun 1968 tamtu luwih ngerti ajine dhuwit setali, jalaran ngalami lumakune dhuwit mau. Beda karo wong-wong sing seumuran karo aku sing mung krungu tembung setali, nanging ora ngalami lumakune dhuwit mau, dadi ora ngerti pira ajine dhuwit setali.

Kejaba setali, tembung sing saiki wis ora lumrah dienggo caturan ini bebrayan yaiku sepur dhur. W.J.S. Poerwadarminta negesi tembung dhur = terus, banjur bae, mbandhang. Dene sepur dhur ditegesi sepur terusan tanpa mandheg. Mandhege sepur mau mung winates ing stasiun-stasiun sing wis ditemtokake. Yen ing jaman saiki, sepur dhur iku padha karo kereta api ekspres.

Sepur jaman biyen
(Foto kapethik saka: https://id.pngtree.com/freebackground/an-old-train-with-smoke-pouring-out-of-it_2646525.html)

 

Kang narik kawigatenku sing kapindho, senajan lelagon mau cukup cekak, nanging enak dirungokake jalaran akeh purwakanthine.

Apa iku purwakanthi? Kaya kang dakaturake ing bukuku kang asesirah Unsur-Unsur Budaya dalam Babad Sekaten, Suatu Tinjauan Filologis, purwakanthi yaiku unen-unen utawa tembung ing sawijining anggitan utawa ukara kang digunakake amrih anggitan utawa ukara mau dadi katon endah utawa malah luwih endah.

Purwakanthi bisa dibagi dadi telung perangan, yaiku purwakanthi guru swara, purwakanthi guru sastra, lan purwakanthi lumaksita.

Purwakanthi guru swara yaiku purwakanthi kang runtut swarane utawa mirip unine.

Purwakanthi guru sastra yaiku purwakanthi kang runtut aksarane, utawa aksarane dibolan-baleni.

Dene purwakanthi lumaksita yaiku purwakanthi sing mlaku, tegese tembunge dibaleni maneh ing perangan mburine. Purwakanthi lumaksita uga diarani purwakanthi basa.

Yen disetitekake, lelagon dolanan “Numpak Sepur” nduweni purwakanthi cacah loro, yaiku purwakanthi guru swara lan purwakanthi guru sastra.

Purwakanthi guru swara bisa dinulu ing pada kapisan lan kapindho.

Ing pada kapisan, swara “ur” ing pungkasaning gatra kapisan (sinten numpak sepur), dibaleni maneh ing pungkasaning gatra kaping telu (wong niki sepur dhur). Samono uga swara “i” ing pungkasaning gatra kapindho (bayare setali), dibaleni maneh ing pungkasaning gatra kaping pat (mlampah teng Kedhiri).

Ing pada kapindho, swara “ur” ing pungkasaning gatra kapindho (konangan kondhektur), dibaleni maneh ing pungkasaning gatra kaping pat (napa mboten kojur).

Kaya dene purwakanthi guru swara, purwakanthi guru sastra uga bisa dinulu ing pada kapisan lan kapindho.

Ing pada kapisan, aksara sing kembar ing saben gatrane mung tinemu ing gatra kapisan yaiku “s” lan “p” (sinten numpak sepur). Nuwun sewu, sing dikarepake “s” lan “p” ing kene yaiku aksara sing ora dipasangi utawa dipangku. Puwakanthi guru sastra bakal katon cetha yen ditulis nganggo aksara Jawa.

Wondene ing pada kapindho, aksara sing kembar ing saben gatrane yaiku:  

Ø aksara “t” ing gatra kapisan (sinten trimah nggonceng),

Ø aksara “k” ing gatra kapindho (konangan kondhektur), lan

Ø aksara “dh” ing gatra kaping telu (menawi didhendha).

Mangkono mau rembug sapala bab lelagon dolanan “Numpak Sepur”.