DHADHUNGAWUK MATI KABALANG SADAK

 Tentang cerita perlambang.

Cover Majalah Penjebar Semangat, Nomor 37, Tanggal 14 September 2024

Majalah Penjebar Semangat, Nomor 37, Tanggal 14 September 2024, Halaman 26

Majalah Penjebar Semangat, Nomor 37, Tanggal 14 September 2024, Halaman 27

Salinan dari tulisan di atas.

DHADHUNGAWUK MATI KABALANG SADAK

Ing tanah Kedhu, ana wong aran Dhadhungawuk. Asale saka Desa Pingit. Dheweke urip kalane ning Kraton Demak diasta dening Kangjeng Sultan Demak kang kaping telu.

Nuju sawijining dina, Dhadhungawuk krungu kabar yen Kangjeng Sultan Demak ngersakake yasa abdi dalem jajar prajurit wira utama. Awit saka iku, Dhadhungawuk lunga menyang Kraton Demak saperlu arep melu mlebu dadi abdi dalem mau.

Setekane Kraton Demak, tiba kebeneran dina kuwi lelurahing prajurit wira utama nuju pakempalan ana pasowanan pagelaran. Sawise dilarapake ana ngarsane lelurahing prajurit wira utama kang asma Jaka Tingkir, Dhadhungawuk matur yen dheweke asale saka Desa Pingit tanah Kedhu. Dene sowane ing Kraton Demak, marga kepengin mlebu dadi abdi dalem jajar prajurit wira utama.

Dhadhungawuk diwenehi ngerti dening Jaka Tingkir yen mlebu dadi prajurit wira utama iku abot, jalaran nganggo didadar luwih dhisik. Dhadhungawuk nyaguhi.

“Kawula nyumanggakaken, Raden. Senajan awrat, badhe kula lampahi kanthi bingahing manah. Kawuningana, kula punika bilih boten kasudukan dhuwung utawi dipuntumbak dening tiyang sanes salebetipun sedinten kemawon, badan kula lesu lemes, raosing balung kados dipunlolosi”, ature Dhadhungawuk ngumukake kasektene.

Krungu omongane Dhadhungawuk, Jaka Tingkir banget ing panase, nanging disamarake. Karo nyambi nginang, tangan tengen nyekel sadak (suruh salembar diiseni enjet banjur dilinting ditaleni benang). Sawise nggeget sadak, Jaka Tingkir ngendika.

“He, Paman Dhadhungawuk! Kowe bakal dakdadar. Yen pancen kowe kuwagang nadhahi sadak kang dakcekel iki, bakal ditampa dadi prajurit wira utama”.

 “Inggih, sendika Raden! Napa malih namung sadak, senajan dipunsuduk dhuwung utawi tumbak, kula bingah nadhahi, awit kula sampun ketagihan dipunsuduki ing tiyang”, wangsulane Dhadhungawuk.

Jaka Tingkir menyat saka palenggahane, banjur nyedhaki Dhadhungawuk.

 “Paman, iki sadak tadhahana”.

“Sendika, Raden!”

Sadak enggal katamakake ing dhadhaning Dhadhungawuk dening Jaka Tingkir. Dhadha pecah padha sanalika. Getih sumamburat. Dhadhungawuk mati tanpa sambat.

Jaka Tingkir banjur ngejepi (aweh tandha karo mripat) marang para prajurit wira utama supaya nyuduki wangkening Dhadhungawuk. Para prajurit wira utama engal-enggal ngunus keris, banjur nyuduki jlab-jleb jlab-jleb kaya wong nyuduki waluh bae. Wangkening Dhadhungawuk kang tatu arang kranjang iku banjur kabuwang ing kali Demak.

Patine Dhadhungawuk kondhang sanagara Demak. Dhadhungawuk mati dening Jaka Tingkir kalane arep mlebu prajurit wira utama.

Kangjeng Sultan Demak bareng midhanget kabar yen Jaka Tingkir mateni wong kang tanpa dosa, duka yayah sinipi. Kangjeng Sultan banjur nimbali Patih Wanasalam, kadhawuhan nundhung Jaka Tingkir saka Demak.

Cekaking crita, Jaka Tingkir rumangsa keduwung, ngeduwungi polahe kang ndadekake Kangjeng Sultan duka lan nundhung dheweke. Jaka Tingkir banget ing wirange, nganti kepengin golek dalaning pati. Jaka Tingkir lunga saparan-paran, ora karuwan kang dijujug. Lakune ngidul ngetan, ngambah alas gledhegan.

Lakune Jaka Tingkir tekan ing alas jati tengah tanah Gunung Kendheng. Ing kono Jaka Tingkir ketemu karo Ki Ageng Butuh. Sawise dingerteni yen Jaka Tingkir iku putrane Ki Ageng Kebo Kenanga ing Pengging, iya kanca sinarawedine Ki Ageng Butuh, mula Jaka Tingkir banjur diajak mulih menyang Butuh.  

Crita Pasemon

Crita ing dhuwur sajak katon nyata. Kamangka, miturut Raden Ngabehi Suradipura ing bukune kang asesirah Serat Andupara, crita mau mung pasemon. Tegese, dudu crita sing sanyatane. Ana ing buku kang kaecap nganggo aksara Jawa ing pangecapane (percetakan milik) Tuwan Albreh Enko (Albrecht Enko) ing Weltevreden taun 1917 iki disebutake yen Jaka Tingkir ora mateni wong temenan, nanging mung pralambang.  

Tembung “Dhadhungawuk” kang ing crita kasebut dadi araning wong kang dipateni dening Jaka Tingkir, dening Raden Ngabehi Suradipura ditegesi mangkene. Dhadhung tegese “pepalang”, dene awuk tegese “tanpa”. Dadi, Dhadhungawuk tegese “tanpa pepalang”.

Dhadhungawuk asale saka Desa Pingit tanah Kedhu. Iki uga pralambang. Pingit tegese “sengker” utawa “kang ora diolehi”, dene Kedhu tegese “temen”.

Dadi, kang dikarepake Dhadhungawuk saka Desa Pingit tanah Kedhu, tegese “barang pingitan temen kang tanpa pepalang”.

Gamblange mangkene.

Jaka Tingkir iku sawijining abdi kang banget dikasihi dening Kangjeng Sultan Demak, nganti diwenangake ngambah sajrone keputren awan lan wengi. Kamangka, ing keputren ana putri pingitan, yaiku putrine Kangjeng Sultan kang aran Kangjeng Ratu Bayun. Amarga Jaka Tingkir bisa mlebu keputren awan lan wengi, saengga bisa tansah tetemonan karo Ratu Bayun. Suwening suwe wong loro mau kaleksanan nindakake tumindak nistha, yaiku zina, nganti kadenangan wong akeh.

Bareng Kangjeng Sultan midhanget kabar mau, sanalika sirna katresnane. Jaka Tingkir banjur kathundhung saka Kraton Demak. Dadi, olehe katundhung iku ora marga mateni wong arep mlebu dadi prajurit wira utama, nanging marga zina karo putrine Kangjeng Sultan. Ing kene sang pujangga ora nyaritakake sawantahe. Sang pujangga kudu ngreksa wewadining ratu (Kanjeng Sultan Demak) lan ngreksa kang ing tembe buri bakal jumeneng nata (yaiku Jaka Tingkir). Mula mung digawe pralambang bae.

                                                                                                                     (Mulyono Atmosiswartoputra)

NGONCEKI PURWAKANTHINE LELAGON “NUMPAK SEPUR”

Lagu zaman dulu.

Cover Majalah Panjebar Semangat, Nomor 35, Tanggal 31 Agustus 2024

Majalah Panjebar Semangat, Nomor 35, Tanggal 31 Agustus 2024, Halaman 34

Majalah Panjebar Semangat, Nomor 35, Tanggal 31 Agustus 2024, Halaman 35

Salinan tulisan di atas.

  NGONCEKI PURWAKANTHINE LELAGON “NUMPAK SEPUR”

 

Mulyono Atmosiswartoputra

 

Nalika aku lagi bukak-bukak facebook, tanpa dinyana-nyana semliwer vidio sing isine lelagon dolanan kanthi judhul “Numpak Sepur”. Senajan lelagon mau ora jangkep jalaran vidio-ne pedhot ing tengah dalan, nanging pikiranku kumeplas ing jaman nalika aku isih cilik.

Nalika samono, udakara taun 1960-an pungkasan utawa 1970-an awal, aku sering direngeng-rengengi dening bapakku. Senajan bapakku dudu ahli kagunan (seniman) lan swarane ya pas-pasan, nanging apalan tembange klebu akeh, salah sijine yaiku lelagon dolanan “Numpak Sepur” mau.  

Sarehning lelagon dolanan sing semliwer mau ora jangkep, mula aku banjur nggoleki sing jangkep ana ing youtube. Jebul ing youtube akeh banget vidio lelagon dolanan “Numpak Sepur”. Cakepane uga beda-beda. Awit saka iku, aku banjur nggoleki lelagon kang ditembangake dening kenya sing kaya ana ing facebook, aran Umi Hafifah.

Lelagon dolanan kang kaunggah ing youtube lan ditembangake dening Umi Hafifah mau unine mangkene.  

 

Sinten numpak sepur

bayare setali

wong niki sepur dhur

mlampah teng Kedhiri

 

Sinten trimah nggonceng

konangan kondhektur

menawi didhendha

napa mboten kojur

 

Lelagon kang dumadi saka rong pada mau, kejaba kuwawa ngeplasake pikiranku bali ing jaman nalika aku isih cilik, uga kuwawa narik kawigatenku.

Kang narik kawigatenku sing sepisan yaiku tembung setali lan sepur dhur, jalaran tembung-tembung mau saiki wis ora lumrah dienggo ing pacelathon.

Kaya kang disebutake ing pada kapisan, numpak sepur mau bayare setali. Banjur pira ajine dhuwit setali?

Aja maneh bocah jaman saiki, aku sing umure wis 60 taun luwih wae, saelingku, durung tau weruh wujude dhuwit setali, senajan biyen sering krungu tembung kasebut. Bab mau disababake dhuwit setali wis ora dienggo maneh. Sing tau dakweruhi yaiku dhuwit seringgit (1 ringgit), sing ajine padha karo 2,5 rupiah. Iki dudu Ringgit dhuwit Malaysia lo ya?

Dhuwit seringgit weton taun 1968
(Gambar kapethik saka: https://www.tokopedia.com/)

 

Yen para maos mbukak google lan nggoleki tegese tembung setali, ing kono bakal ditemokake katrangan kang beda-beda. Ana sing kandha yen setali iku ajine padha karo ¾ (telung prapat) rupiah aliyas 75 sen. Nanging ana uga sing kandha yen setali iku padha karo 25 sen. Tumrap wong sing bener-bener kepengin ngerti pira ajine dhuwit setali, mesthi wae katrangan kasebut malah gawe bingung.  

Banjur endi sing bener, setali iku padha karo 75 sen apa 25 sen?

Amrih ora mung ngira-ira, aku banjur nggoleki tegese tembung mau ing kamus. Ing Baoesastra Djawa anggitane W.J.S. Poerwadarminta, tembung setali (ngoko) utawa setangsul (krama) ditegesi 25 sen. Ing Bausastra Jawa - Indonesia anggitane S. Prawiroatmojo, tembung setali uga ditegesi 25 sen.

Ing sarehning W.J.S. Poerwadarminta klebu ahli basa, mula aku luwih percaya yen setali iku padha karo 25 sen, dudu ¾ (telung prapat) rupiah aliyas 75 sen. Kejaba ahli basa, W.J.S. Poerwadarminta kang lair ing taun 1904 lan seda taun 1968 tamtu luwih ngerti ajine dhuwit setali, jalaran ngalami lumakune dhuwit mau. Beda karo wong-wong sing seumuran karo aku sing mung krungu tembung setali, nanging ora ngalami lumakune dhuwit mau, dadi ora ngerti pira ajine dhuwit setali.

Kejaba setali, tembung sing saiki wis ora lumrah dienggo caturan ini bebrayan yaiku sepur dhur. W.J.S. Poerwadarminta negesi tembung dhur = terus, banjur bae, mbandhang. Dene sepur dhur ditegesi sepur terusan tanpa mandheg. Mandhege sepur mau mung winates ing stasiun-stasiun sing wis ditemtokake. Yen ing jaman saiki, sepur dhur iku padha karo kereta api ekspres.

Sepur jaman biyen
(Foto kapethik saka: https://id.pngtree.com/freebackground/an-old-train-with-smoke-pouring-out-of-it_2646525.html)

 

Kang narik kawigatenku sing kapindho, senajan lelagon mau cukup cekak, nanging enak dirungokake jalaran akeh purwakanthine.

Apa iku purwakanthi? Kaya kang dakaturake ing bukuku kang asesirah Unsur-Unsur Budaya dalam Babad Sekaten, Suatu Tinjauan Filologis, purwakanthi yaiku unen-unen utawa tembung ing sawijining anggitan utawa ukara kang digunakake amrih anggitan utawa ukara mau dadi katon endah utawa malah luwih endah.

Purwakanthi bisa dibagi dadi telung perangan, yaiku purwakanthi guru swara, purwakanthi guru sastra, lan purwakanthi lumaksita.

Purwakanthi guru swara yaiku purwakanthi kang runtut swarane utawa mirip unine.

Purwakanthi guru sastra yaiku purwakanthi kang runtut aksarane, utawa aksarane dibolan-baleni.

Dene purwakanthi lumaksita yaiku purwakanthi sing mlaku, tegese tembunge dibaleni maneh ing perangan mburine. Purwakanthi lumaksita uga diarani purwakanthi basa.

Yen disetitekake, lelagon dolanan “Numpak Sepur” nduweni purwakanthi cacah loro, yaiku purwakanthi guru swara lan purwakanthi guru sastra.

Purwakanthi guru swara bisa dinulu ing pada kapisan lan kapindho.

Ing pada kapisan, swara “ur” ing pungkasaning gatra kapisan (sinten numpak sepur), dibaleni maneh ing pungkasaning gatra kaping telu (wong niki sepur dhur). Samono uga swara “i” ing pungkasaning gatra kapindho (bayare setali), dibaleni maneh ing pungkasaning gatra kaping pat (mlampah teng Kedhiri).

Ing pada kapindho, swara “ur” ing pungkasaning gatra kapindho (konangan kondhektur), dibaleni maneh ing pungkasaning gatra kaping pat (napa mboten kojur).

Kaya dene purwakanthi guru swara, purwakanthi guru sastra uga bisa dinulu ing pada kapisan lan kapindho.

Ing pada kapisan, aksara sing kembar ing saben gatrane mung tinemu ing gatra kapisan yaiku “s” lan “p” (sinten numpak sepur). Nuwun sewu, sing dikarepake “s” lan “p” ing kene yaiku aksara sing ora dipasangi utawa dipangku. Puwakanthi guru sastra bakal katon cetha yen ditulis nganggo aksara Jawa.

Wondene ing pada kapindho, aksara sing kembar ing saben gatrane yaiku:  

Ø aksara “t” ing gatra kapisan (sinten trimah nggonceng),

Ø aksara “k” ing gatra kapindho (konangan kondhektur), lan

Ø aksara “dh” ing gatra kaping telu (menawi didhendha).

Mangkono mau rembug sapala bab lelagon dolanan “Numpak Sepur”.