Jumat, 17 Mei 2024

KARTINI SING DIGUGAT, KARTINI SING DIBELANI

Tak apalah tulisan ini telat diunggah, karena saya pun baru hari ini menerima nomor bukti terbit dari majalah Djaka Lodang, sebuah majalah mingguan berbahasa Jawa.

Tulisan berjudul KARTINI SING DIGUGAT, KARTINI SING DIBELANI (Kartini yang Digugat, Kartini yang Dibela) yang dimuat di majalah Djaka Lodang, Nomor 48, Tanggal 27 April 2024, Halaman 7 ini dimaksudkan untuk mengenang Raden Ajeng Kartini.

Sampul majalah Djaka Lodang, Nomor 48, Tanggal 27 April 2024.


Majalah Djaka Lodang, Nomor 48, Tanggal 27 April 2024, Halaman 7.


Salinan dari tulisan di atas.


KARTINI SING DIGUGAT, 

KARTINI SING DIBELANI

 

Lumantar Keputusan Presiden Nomer 108 Taun 1964, Presiden Soekarno netepake Kartini minangka Pahlawan Kemerdekaan Nasional. Dene tanggal kelairane, 21 April, dipengeti minangka Dina Kartini.

Sanajan pemerintah anggone netepake Kartini minangka pahlawan wis dilimbang-limbang kanthi mateng, ewa samana ana sawatara wong kang ora sarujuk. Kaya kang disebutake dening Eka Nada Shofa Al-Khajar ing bukune kang asesirah Pahlawan² yang Digugat, Tafsir Kontroversi Sang Pahlawan (Penerbit Katta, Solo, 2008), pawadan olehe ora sarujuk yen Kartini katetepake minangka pahlawan, marga Kartini olehe berjuwang mung lumantar layang-layang kang katujokake marang kanca-kancane ing Eropa kang banjur didadekake buku dening Mr. J.H. Abendanon.

Kajaba saka iku, ana rasa was-sumelang tumrape wong-wong kang ora sarujuk mau, yen layang-layang kang kacithak dadi buku iku dudu asli tulisane Kartini, nanging wis diowahi dening J.H. Abendanon. Rasa was-sumelang mau dilandhesi yen dicithake layang-layange Kartini dadi buku iku wektune bebarengan karo nalika Pemerintah Walanda nindakake politik etis (politik males kabecikan) ing Hindia Belanda. Kang mangkono marga J.H. Abendanon minangka Menteri Kabudayan, Agama, lan Kerajinan Hindia Belanda klebu wong kang nduweni jejibahan lumakune politik etis. Nganti saprene durung ditemokake layang-layange Kartini sing asli. Kulawargane J.H. Abendanon, miturut Sulastin Sutrisno, uga angel dilacak dening Pemerintah Walanda, saengga layang-layange Kartini sing asli angel ditemokake

Kartini uga dianggep ora ajeg anggone mbelani nasibe kaum Hawa. Sanajan ing layang-layange Kartini katon mbalela marang pakulinan kang gawe kapitunane wong wadon, nanging ing kasunyatan Kartini ora kuwawa nolak diwayuh dening Raden Adipati Jaya Adiningat kang wis kagungan garwa telu.

Kartini uga ora tau perang kaya dene Keumalahayati, Cut Nya’ Din, Cut Meutia, Martha Christina Tiahahu lan sawatara pahlawan-pahlawan wanita liyane.

Mangkono sawetara pawadan wong-wong kang ora sarujuk geneya Kartini ditetapake dadi pahlawan.

Sanajan ana sing ora sarujuk Kartini ditetapake dadi pahlawan, nanging ora sethithik sing sarujuk. Iki bisa dibuktekake kanthi akehe buku-buku kang ngrembug paraga wanita klairan Jepara taun 1879.

Buku-buku mau, ana sing mligi ngrembug layang-layange Kartini, ana sing ngrembug Kartini minangka paraga emansipasi wanita, ana sing ngrembug moncere pikirane Kartini, ana sing ngrembug yen Kartini sakawit ora paham agamane banjur dadi paham bareng ngaji marang Kyai Sholeh Darat, ana sing ngrembug yen sedane Kartini dinuga marga dipateni, lan liya-liyane.

Aku klebu wong sing sarujuk Kartini ditetepake dadi pahlawan. Sanajan Kartini durung bisa uwal saka kahanan wong wadon kudu gelem diwayuh (dipoligami), nanging kiprahe kanggo majuning kaum Hawa ora bisa diselaki. Ora mung saderma nulis layang saka kamar kaya anggepane wong-wong sing ora sarujuk Kartini katetepake dadi pahlawan.

 Ing bukuku kang asesirah Perempuan-Perempuan Pengukir Sejarah (Penerbit Bhuana Ilmu Populer, Jakarta, 2018) aku tau kandha, karo nunggu beasiswa sekolah menyang negara Walanda mudhun, Kartini mujudake pepinginane minterake kaum Hawa. Ing sasi Juni 1903 Kartini ngedegake sekolah kanggo bocah-bocah wadon nom saka golonganing priyayi ing wewengkon kelairane, Jepara. Bapake, Bupati Jepara, maringi papan kanggo mulang-muruk ing emperan pendhapa saburing kadipaten. Sawise palakrama, Kartini isih bisa nerusake pepenginane minterake wong-wong wadon, marga garwane, Raden Adipati Jaya Adiningat, bupati Rembang, menehi palilah marang Kartini.

Ing kala samana, pikirane Kartini klebu luwih maju tinimbang pikirane wong-wong wadon liyane. Marang mbakyune sing aran Sulastri, Kartini sering nyritakake gagasan-gagasane sing nyaruwe budaya Jawa sing kolot, utawa gagasane ngenani emansipasi wanita. Sulastri ora kok nyarujuki gagasane Kartini, nanging malah nganggep yen Kartini wis kena daya pangaribawane budaya kulonan, lan ora ngregani budayane dhewe. Kartini sing duwe pangerep-arep mbakyune bisa dadi kanca sing nduweni pikiran sing padha, jebul malah kosokbaline. 

Kartini uga dadi lantaran anane jarwan Al-Qur’an. Sakawit Kartini rumangsa ora jenjem atine marga ora bisa nresnani Al-Qur’an. Ing jaman cilikane biyen, Kartini tau didukani dening guru ngajine marga nakokake tegese tembung-tembung ing Al-Qur’an sing diwulangake marang dheweke. Guru ngaji babar blas ora tau nerangake tegese wacan ing Al-Qur’an, kamangka Kartini kepengin banget mangerteni isining Al-Qur’an. Kepriye bisa mangerteni isining Al-Qur’an yen tegese tembung-tembung ing Al-Qur’an wae ora ngerti?

 Nuju sawijing dina nalika Kartini wis diwasa, dheweke menyang daleme pamane, Pangeran Arya Hadiningrat, bupati Demak. Ing daleme pamane, nuju ana pengajian wulanan kang dianakake mligi kanggo kulawarga. Kartini melu ngaji. Sing mulang ngaji Kyai Sholeh Darat, ngrembung tafsir Al-Fatihah. Ngerti carane Kyai Sholeh Darat olehe menehi wulangan jumbuh klawan apa sing dikarepake sasuwene iki, mula sabubare ngaji, Kartini banjur nemoni Kyai Sholeh Darat. Kartini kandha yen selawase urip nembe pisan iki mangerteni tegese Surat Al-Fatihah sing isine kuwawa gawe getering atine. Kartini nyritakake yen dheweke gumun dene para ulama ora ngeparengake Al-Qur’an dijarwakake ing basa Jawa, kamangka Al-Qur’an iku pandoming urip tumrap manungsa. Wiwit iku Kyai Sholeh Darat kegugah atine, kepengin njarwakake Al-Qur’an ing basa Jawa. Iki bener-bener dibuktekake dening Kyai Sholeh Darat. Nalika Kartini palakrama, Kyai Sholeh Darat menehi bebana Kitab Faidh Ar-Rahman marang Kartini sing isine ngrembug tegese Surat Al-Fatihah, lan Kartini ngaturake gunging panuwun marang Kyai Sholeh Darat. Ing tembe buri, Kyai Sholeh Darat kondhang minangka pacalang (pelopor) njarwakake Al-Qur’an ing basa Jawa.


Mulyono Atmosiswartoputra

 

Selasa, 07 Mei 2024

BEBAYANE KELUKE UDUD

Saya menulis artikel ini sebetulnya dimaksudkan untuk memperingati HARI TANPA TEMBAKAU SEDUNIA yang diperingati setiap tanggal 31 Mei. Alhamdulillah, meskipun belum waktunya, tulisan ini bisa dimuat di media massa berbahasa Jawa.

Artikel berjudul "BEBAYANE KELUKE UDUD" (Bahaya Asap Rokok) ini dimuat di Majalah Panjebar Semangat, Nomor 18, Tanggal 4 Mei 2024, Halaman 37. Majalah ini terbit setiap hari Sabtu.

Cover Majalah Panjebar Semangat, Nomor 18, Tanggal 4 Mei 2024.

Majalah Panjebar Semangat, Nomor 18, Tanggal 4 Mei 2024, Halaman 37.


Salinan dari artikel di atas.

Tanggal 31 Mei dipengeti minangka Dina Tanpa Mbako Sadunya. Ing dina iku, wong-wong sadunya kang adate ngudud utawa ngrokok, diprayogakake ora ngudud sajroning sedina sewengi. Pengetan Dina Tanpa Mbako Sadunya katetepake dening World Health Organization (WHO) utawa Pakumpulan Kasarasan Sadunya taun 1987. Olehe dianakake Pengetan Dina Tanpa Mbako Sadunya, awit saben taun ana pawongan 6 yuta sing mati amarga lelarane kang jalarane ngudud abahan mbako.

Ing udud utawa rokok, ana bahan kimia sing asipat adiktif lan karsinogenik. Zat adiktif yaiku obat utawa bahan-bahan aktif kang yen digunakake bisa ndadekake wong sing migunakake barang mau kepengin tansah nganggo terus. Dene karsinogenik yaiku zat kang bisa nuwuhake sel kanker sajroning awak, utamane yen kakehen kena keluke udud.

Ana pirang-pirang pawadan geneya wong-wong padha seneng ngudud utawa ngrokok. Ana sing kandha, ngudud bisa dadi srana kekancan. Yen pas kumpul-kumpul, wong sing duwe udud utawa rokok kala-kala nawani udud marang kancane, embuh kuwi mung samudana embuh pancen tulus tenan. Pamrihe, ben katon raket lan gayeng anggone jejagongan. Uga ana sing nganggep yen ngudud bisa ngilangake stress amarga dianggep bisa ngleremake pikir. Ana maneh sing kandha, jare ora bisa kerja utawa kerjane ora ana greget yen ora sinambi ngudud.

Kamangka sajatine tanpa ngudud ya tetep bisa raket-supeket karo kanca-kancane. Amrih pikiran ayem ora stress isih ana cara liyane. Lan tanpa ngudud, kerja ya tetap bisa greget. Gumantung sing nglakoni.

Ngudud pancen nyenengake tumrap wong kang seneng ngudud. Nanging sajatine udud mono mbebayani tumrap kasarasan. Keluke udud mau ora mung mbebayani tumrap sing ngudud, nanging uga tumrap uwong kang melu ngisep keluke udud. Arane perokok pasif.

Miturut WHO kaya kang diwartakake dening Suara.com tanggal 4 Juni 2019, luwih saka 60.000 bayi kang umure kurang saka limang taun (balita), mati marga kena keluke udud. Bayi-bayi mau mati marga infeksi saluran bawah pernapasan awit dadi perokok pasif.

Kang diandharake dening WHO dudu kabar ngayawara. Fitria Indah Lestari wis tau ngalami yen anake mati marga ngirup keluke udude para tamu. Kaya kang dicritakake dening Fitria Indah Lestari ana ing facebook-e, tanggal 27 Juni 2017 dheweke nglairake bayi lanang kanthi kahanan seger kuwarasan. Bobote bayi ana 3,3 kg., dene dawane 47 cm. Tanggal 17 Juli 2017 kulawargane nganakake upacara cukur rambut mesisan akikah. Wengi kuwi, bayi lanange kang diwenehi jeneng Hafizh, digawa metu nemoni para tamu ana ing bale (ruang tamu), amarga para tamu padha kepengin weruh Hafizh.

Iwut iku kuwi, Fitria ora nyana yen ing kono ana tamu kang lagi ngudud. Wiwitane Hafizh ora apa-apa. Ananging rong dina candhake, Hafizh watuk-watuk nganti ambegane seseg. Dikira mung watuk biasa, Fitria tuku obat watuk, banjur diombe dening dheweke amarga Hafizh isih bayi (isih netek ibune).

Nganti tanggal 27 Juli 2017, watuke Hafizh ora mari-mari. Fitria lan sisihane banjur nggawa Hafizh priksa menyang bidan. Ora wani aweh tamba jalaran Hafizh isih bayi, bidan aweh pamrayoga priksa menyang rumah sakit. Cekaking crita, Hafizh divonis lara pneumonia utawa radang paru-paru abot. Ora nganti suwe ana ing rumah sakit, Hafizh katimbalan bali ana ngarsaning Gusti Allah tanggal 30 Juli 2017.

Merdeka.com tanggal 26 Agustus 2014 uga ngabarake yen 42% bocah umur 0-14 taun ngirup keluke udud. Kamangka, dadi perokok pasif bebaya kang disandhang ora kalah abot tinimbang perokok aktif utawa sing ngudud. Akeh penelitian kang nuduhake bebayane dadi perokok pasif. Dakkira ora perlu disebut siji-siji neng kene, marga tinggal dunyane Hafizh kaya kang kasebut ing dhuwur wis bisa kanggo tuladha bebayane keluke udud tumap wong liya.

Keluke udud nyata-nyata gawe lelara. Saka sawetara buku kang ana gegayutane karo udud, yaiku: 5 Langkah Jitu Cara Berhenti Merokok anggitane Charles F. Wetherall, Ternyata Rokok Haram karangane Ghufron Maba, lan Jadi Benci Merokok dengan Terapi Asmaul Husna tulisane Ibnu Abdullah Aliman, ngandhakake yen keluke udud bisa gawe lelara watuk-watuk, ambegane sesak, kanker paru-paru, emphysema utawa paru-parune abuh, kanker cangkem lan gurung, jantunge dadi luwih cepet anggone dheg-dhegan, lara jantung lan-liya-liyane, malah kepara bisa gawe pepati.

Yen wis ngerti bebayane keluke udud, embuh tumrap sing ngudud apadene tumrap wong liya, prayogane wong-wong kang seneng ngudud bisa nglereni. Dene yen ora bisa nglereni, becike disuda olehe ngudud. Upamane, sing sekawit sedina sewengi entek 10 ler udud, yen bisa dikurangi dadi entek limang ler.

Uwong kang seneng ngudud uga kudu bisa ngajeni marang liyan. Yaiku aja ngudud ing sacedhake pawongan sing ora tau ngudud. Jalaran keluke udud uga mbebayani banget. Apa mane yen sing ana sandhinge isih bocah, aja nganti gawe pepati tumrao bocah mau amarga katut ngirup keluke udud.

(Mulyono Atmosiswartoputra)

 

 

Jumat, 03 Mei 2024

MAS AYU NGASIRAH, IBUNDA KARTINI


Mas Ayu Ngasirah

(Sumber gambar: https://parist.id/2022/07/ma-ngasirah-wanita-tangguh-di-balik.html)

      

Jika Kartini bedarah ningat, darah itu berasal dari ayahnya, karena ibunya adalah perempuan biasa yang tidak memiliki sarah bangsawan. Ngasirah, demikian nama ibunda Kartini, merupakan perempuan desa yang dibesarkan dalam lingkungan orang yang taat beragama. Di desanya, Ngasirah memiliki kedudukan terhormat, karena ayahnya, Kyai Haji Madirono, merupakan seorang ulama, guru agama, dan pemimpin pesantren di Telukawur, Jepara. Sumber lain menyebutkan bahwa Kyai Haji Madirono juga seorang mandor tebu. Sementara ibunya yang bernama Nyai Hajah Siti Aminah, konon telah melaksanakan ibadah haji saat beusia 16 tahun.         

Ngasirah memang tidak pernah mengenyam pendidikan formal. Meskipun demikian, Ngasirah tumbuh menjadi perempuan yang taat beragama dan menjunjung tata krama berkat didikan langsung dari kedua orang tuanya.

Ketika usianya menginjak remaja untuk ukuran waktu itu, Ngasirah dinikahkan dengan seorang wedana bernama Raden Mas Sosroningrat. Pasangan suami istri yang menikah pada 1872 itu hidup rukun dan bahagia. Oleh karena diperistri oleh bangsawan, Ngasirah lalu diberi gelar Mas Ayu, gelar yang diberikan kepada peempuan biasa yang dinikahi oleh laki-laki bangsawan.

Setahun setelah Mas Ayu Ngasirah dan Raden Mas Sosroningat membangun rumah tangga, lahirlah anak yang sangat didamba-dambakan, Raden Mas Slamet Sosroningat namanya, pada 15 Mei 1873. Tahun berikutnya, menyusul lahir anak kedua, Raden Mas Sosrobusono (11 Mei 1874).

Kala itu, Belanda yang menjajah tanah Jawa, memiliki aturan bahwa seorang bupati harus memiliki isti bangsawan. Raden Mas Sosroningat yang waktu itu menjabat sebagai wedana Mayong, Jepara, supaya dapat naik jabatan menjadi bupati, maka diharuskan memiliki istri yang berasal dari kalangan ningrat. Oleh karena Mas Ayu Ngasirah bukan berasal dari kalangan ningrat, maka Raden Mas Sosroningat harus menilah lagi agar dapat menduduki kusi jabatan bupati. Menikahlah ia dengan Raden Ajeng Wuryan (Muryam), putri Bupati Jepara Raden Adipati Cokrowikromo1), pada 1875. Mas Ayu Ngasirah menerima keadaan harus siap dimadu, karena Belanda yang menjajah tanah Jawa memiliki peraturan seperti itu.

Pada 1877, kedua istri Raden Mas Sosroningrat sama-sama melahirkan anak. Raden Ajeng Wuryan (yang setelah menikah gelarnya menjadi Raden Ayu) melahirkan Raden Ajeng Sulastri (9 Januari 1877), sedangkan Mas Ayu Ngasirah melahirkan Raden Mas Panji Sosrokartono (10 April 1877).

Pada 21 April 1879, Mas Ayu Ngasirah melahirkan anak lagi, yang diberi nama Raden Ajeng Kartini. Tahun berikutnya, Raden Ayu Wuryan yang berganti melahirkan anak, yakni Raden Ajeng Rukmini (4 Juli 1880).

Pada 1881 atau enam tahun setelah menikah dengan Raden Ayu Wuryan, Raden Mas Sosroningrat diangkat menjadi bupati Jepara menggantikan mertuanya. Tidak jelas kapan tanggal pengangkatannya sebagai bupati Jepara. Namun yang jelas, pada tahun itu juga, lahirlah anak Raden Mas Sosroningat dari Mas Ayu Ngasirah yang diberi nama Raden Ajeng Kardinah (1 Maret 1881).

Raden Ajeng Kartini, yang kepada sahabat penanya, Stella Zeehandelaar, dia meminta supaya dipanggil namanya Kartini saja, baru berumur dua tahun ketika diboyong oleh ayahnya dari Mayong ke Jepara seiring kenaikan pangkat ayahnya, dari wedana menjadi bupati.

Setelah menjadi bupati, gelar kebangsawanan Sosroningrat yang tadinya Raden Mas, meningkat menjadi Raden Mas Adipati Ario. Lagi-lagi Mas Ayu Ngasirah harus mau menerima kenyataan. Kali ini ia harus tahu diri bahwa setelah suaminya menjadi bupati, tempatnya adalah di belakang, dan bertugas sebagai "kepala" urusan rumah tangga. Meskipun Mas Ayu Ngasirah adalah istri pertama, tapi ia bukan istri utama, karena ia bukan keturunan bangsawan. Istilah dalam budaya Jawa, ia hanyalah garwa ampil (selir), bukan garwa padmi (permaisuri). 

Sebagai garwa ampil (selir), Mas Ayu Ngasirah menjalani kehidupan dengan penuh kesabaran. Selain bertempat tinggal di belakang dengan urusan rumah tangga, ia juga harus memanggil "ndara" (baca: ndoro) baik kepada anak-anaknya sendiri maupun anak-anak Raden Ayu Wuryan. Ia juga harus rela tidak dipanggil "ibu", meskipun itu oleh anak-anak yang dilahirkan oleh Mas Ayu Ngasirah, apalagi oleh anak-anak madunya. Hanya kepada garwa padmi (permaisuri) anak-anak Raden Mas Adipati Ario Sosroningrat itu memanggil "ibu". Sebagian sumber mengatakan bahwa Mas Ayu Ngasirah dipanggil "yu" baik oleh anak-anak sendiri maupun oleh anak-anak Raden Ayu Wuryan. Akan tetapi dalam tradisi Kraton Surakarta, seorang garwa ampil (selir) biasa dipanggil "bibi" baik oleh anak-anak sendiri maupun anak-anak madunya.

Sementara Raden Ayu Wuryan sebagai garwa padmi (permaisuri), ia harus menyadari bahwa dirinya bukanlah satu-satunya istri Raden Mas Adipati Ario Sosroningrt, sehingga ia harus mau mengasuh seluruh anak suaminya, baik dari dirinya sendiri maupun dari madunya. Itulah kewajiban garwa padmi (permaisuri) yang tak dapat ditawar-tawar lagi. Jika Mas Ayu Ngasirah memiliki tugas di belakang, maka Raden Ayu Wuryan sebagai garwa padmi (permaisuri) memiliki tugas di depan, seperti menerima tamu maupun bersosialisasi ke luar.

Dalam tata krama Jawa kala itu, meskipun hubungan personal antara garwa padmi (permaisuri) dan garwa ampil (selir) tidak disediakan ruang, namun mereka saling mengetahui dan menyadari bahwa keduanya merupakan istri sah seorang laki-laki yang sama sehingga tidak ada alasan bagi Raden Ayu Wuryan dan Mas Ayu Ngasirah untuk saling iri atau cemburu, lalu menuntut lebih kepada suami mereka.

Meskipun pedih, Mas Ayu Ngasirah harus tabah menjalani kehidupan ini demi kebahagiaan anak-anaknya. Ia rela tinggal di belakang dan berkutat seputar urusan rumah tangga bersama para pembantu, meskipun suaminya adalah seorang bupati. Bagi Kartini, Mas Ayu Ngasirah adalah ibunya. Ia menolak memanggil perempuan yang telah melahirkannya itu dengan panggilan lain selain "ibu", walau ini melanggar aturan karena panggilan "ibu" hanya diperuntukkan bagi garwa padmi (permaisuri). Kartini juga lebih sering memilih tinggal di belakang bersama Mas Ayu Ngasirah daripada tinggal di rumah utama. Diskriminasi-diskriminasi seperti itu dan diskriminasi lainnya yang membuat Kartini ingin mendobrak adat yang mengungkung hak-hak perempuan.

Beruntung ayah Kartini, Raden Mas Adipati Ario Sosroningrat, berpikian maju. Ia menginginkan anak-anaknya berpengetahuan seperti anak-anak Belanda. Meskipun demikian, ia tetap memegang adat-istiadat Jawa. Tak mengherankan jika Kartini disekolahkan di Europesche Lagere School (ELS), yakni sekolah Belanda setara Sekolah Dasar (SD) agar ia berpengetahuan seperti anak-anak Belanda, suatu hal yang jarang dilakukan oleh bangsawan lain kala itu. 

Selain sekolah di ELS, Kartini juga mendapat pelajaran tambahan yang gurunya sengaja didatangkan oleh ayahnya. Pelajaran tambahan tersebut adalah menyulam dan menjahit dari seorang nyonya Belanda serta pelajaran bahasa dan adat-istiadat Jawa dari seorang guru yang bernama Pak Danu. Di samping pelajaran yang berhubungan dengan duniawi, ayah Kartini juga mendatangkan guru agama untuk mengajari Kartini dan saudara-saudaranya membaca Al-Qur'an.

Sayangnya, setamat dari ELS Kartini tak diizinkan melanjutkan sekolah ke jenjang yang lebih tinggi. Kartini yang bersekolah hanya sampai usia 12 tahun, harus menjalani masa pingitan, yakni masa di mana seorang gadis remaja tidak diperkenankan keluar rumah dalam waktu yang telah ditentukan.

Sementara untuk anak-anak Raden Mas Adipati Ario Sosroningrat dengan Mas Ayu Ngasirah dan Raden Ayu Wuryan lainnya, selain yang disebutkan di atas, adalah: Raden Ajeng Kartinah (lahir 3 Juni 1883 dari Raden Ayu Wuryan), Raden Mas Sosro Mulyono (lahir 26 Desember 1885 dari Mas Ayu Ngasirah), Raden Ajeng Sumatri (lahir 11 Maret 1888 dari Mas Ayu Ngasirah), dan Raden Mas Sosro Rawito (lahir 15 Oktober 1892 dari Mas Ayu Ngasirah).  


Daftar Acuan


1. Buku

Asma Karimah. 2007. Tragedi Kartini, Sebuah Pertarungan Ideologi. Bandung: Syaamil.

Dri Arbaningsih. 2005. Kartini dari Sisi Lain: Melacak Pemikiran Kartini tentang Emansipasi "Bangsa". Jakarta: Penerbit Buku Kompas.

Edi Warsidi. 2007. Meneladani Kepahlawanan Kaum Wanita. Bogor: Yudhistira.

Efatino Febriana. 2010. Kartini Mati Dibunuh: Membongkar Hubungan Kartini dan Freemason. Yogyakarta: Navila Idea.

Imron Rosyadi. 2010. R.A. Kartini, Biografi Singkat 1879-1904. Sleman-Yogyakarta: Garasi House of Book.

Mulyono Atmosiswartoputra. 2018. Perempuan-Perempuan Pengukir Sejarah. Jakarta: Bhuana Ilmu Populer..


2. Internet

 

https://regional.kompas.com/read/2021/04/21/093000578/ngasirah-ibu-kandung-kartini?page=all

https://p2k.stekom.ac.id/ensiklopedia/Daftar_Bupati_Jepara

https://www.parist.id/2022/07/ma-ngasirah-wanita-tangguh-di-balik.html


----------------------

1) Tentang gelar kebangsawanan Bupati Jepara Citrowikromo, ada yang mengatakan Raden Adipati Ario, namun ada juga yang mengatakan Raden Tumenggung.